Την συνέντευξη πήραν ο Θάνος Πέτρου και ο Σταύρος Παναγιωτίδης
Την περίοδο της γερμανικής κατοχής μπαίνει η αριστερά για πρώτη φορά, για τα καλά στο πολιτικό παιχνίδι και εδραιώνεται στη συνείδηση του κόσμου, με μια παρακαταθήκη που....
κρατά μέχρι σήμερα. Ποιες ήταν οι αιχμές του πολιτικού λόγου της περιόδου που κατάφεραν να στήσουν ευρύτερες κοινωνικές συμμαχίες;
Την περίοδο της κατοχής, έχουμε τα εξής πολύ ενδιαφέροντα. Έχουμε ένα ΚΚΕ αποδιοργανωμένο, εξαιτίας του Μεταξά. Τα στελέχη και ο μηχανισμός του έχουνε περάσει συλλήψεις, εξορίες, βασανιστήρια., τους «δηλωσίες» κ.λπ.. Όταν, λοιπόν, ύστερα μπαίνουνε οι Γερμανοί, οι δυνάμεις που σχηματίζουν το ΕΑΜ δεν είναι, με τα σημερινά δεδομένα, παρά πέντε πολύ περιορισμένης δυνατότητας οργανώσεις, «γκρουπούσκουλα» που λέμε. Πρόκειται για ένα ΚΚΕ τελείως αποδιοργανωμένο και μερικά ακόμα αριστερά μορφώματα πολύ μικρά. Είναι πραγματικά εντυπωσιακό, πως μετά από πολύ μικρό χρονικό διάστημα αυτός ο χώρος γίνεται η κύρια πολιτική δύναμη στη χώρα.
Αυτή η εντυπωσιακή άνοδος του ΕΑΜ πραγματοποιείται με δύο, βασικά, κόμβους, στην παρέμβαση του. Πρώτον, είναι η αλληλεγγύη που κωδικοποιείται στο «το ΕΑΜ μας έσωσε από την πείνα». Πρόκειται για μια αλληλεγγύη που δεν είναι πολιτικό, επικοινωνιακό κόλπο αλλά πραγματική θέση και πρακτική. Δεν σου δίνω φαί επειδή είσαι αριστερός ή για να σε πάρω μαζί μου, αλλά σε ταΐζω γιατί πεινάς. Δεύτερον, όταν αρχίζει σιγά σιγά το αντάρτικο, παίρνεται η σημαντική απόφαση να δοθεί η αρχηγία του ΕΛΑΣ σε αστό αξιωματικό, τον Σαράφη. Έτσι, δείχνει μ’ αυτήν την κίνηση ότι εμείς το εννοούμε όταν λέμε συγκρότηση εθνικού απελευθερωτικού μετώπου. Δεν υπάρχει τίποτα εθνικιστικό σε όλο αυτό. Άμα έχεις κατοχή θέλεις να φύγει ο κατοχικός στρατός, δεν υπάρχουν άλλες εθνικιστικές παραδηλώσεις σ’ αυτό. Και μάλιστα, εκείνη την περίοδο, σε όλες τις χώρες που είχαν κατοχή αναδεικνύονται – τηρουμένων των αναλογιών – αντίστοιχα αιτήματα, φτιάχνεται ένας πραγματικός διεθνισμός αντιφασιστικός.
Το ΕΑΜ βγαίνει πολύ ενισχυμένο από την κατοχή. Αυτή η ηγεμονία του ΕΑΜ είχε δομηθεί μονάχα πάνω στο εθνικοαπελευθερωτικό μέτωπο ή περιείχε και στοιχεία μιας διαφορετικής κοινωνικής οργάνωσης;
Όπως είπαμε, λοιπόν, η περίοδος της κατοχής αναδιατάσσει όλο τον πολιτικό χάρτη της Ελλάδας. Αν έκανες τότε, αμέσως μετά, εκλογές και το ΕΑΜ κατέβαινε ενιαίο θα έπαιρνε ένα 60%. Ήταν τέτοια η ηγεμονία του την περίοδο της κατοχής. Επομένως, όλα τα μετέπειτα είχαν ως στόχο να σπάσουν αυτό. Στη διαδικασία, λοιπόν, να σπάσει αυτό οδηγούμαστε στον εμφύλιο, στον οποίο – σε ένα βαθμό – ωθείται η χώρα για αυτό ακριβώς τον λόγο.
Ένα από τα βασικά συνθήματα του ΕΑΜ είναι η λαοκρατία. Πρόκειται για κάποιας μορφής οργάνωση με πολύ ισχυρά στοιχεία αυτοδιαχείρισης και άμεσης δημοκρατίας, τηρουμένων πάντα των αναλογιών. Πρόκειται κυρίως για πρωτότυπα μοντέλα τοπικής οργάνωσης που απαντούσαν στις άμεσες ανάγκες του κόσμου, τα οποία περιείχαν και εμπνεύσεις από την πρώτη περίοδο των σοβιέτ στην ΕΣΣΔ. Αυτά, όμως αφορούσαν περισσότερο τον κόσμο της περιφέρειας, παρά των αστικών κέντρων, που είχε εμπειρίες της κυβέρνησης του βουνού κ.λπ. Το ζήτημα, πάντως, της κεντρικής εξουσίας ήταν τελείως ασαφές. Δεν ήταν, λοιπόν, καθόλου σίγουρο ότι αυτά ήταν σε θέση να εγκαταστήσουν μιας μορφής εξουσία σοσιαλιστικής κατεύθυνσης. Αυτή η κατεύθυνση πάντως ήταν μια ισχυρή ιδεολογική συνιστώσα στο ΕΑΜ. Με βάση όλα αυτά, το τι μορφή θα έπαιρνε το πράγμα, αν η αριστερά κυριαρχούσε, είναι ανοιχτό ερώτημα. Υπήρχε μια ασάφεια στρατηγικής που ήταν συνδεδεμένη και με το τι ήθελε σε κάθε φάση και η Σοβιετική Ένωση, με την οποία υπήρχε και μια στενή πρόσδεση.
Κομβικό σε πολιτικό επίπεδο ήταν η δυνατότητα της Αριστεράς να εκπροσωπεί το αντιφασιστικό μέτωπο που είχε αναδυθεί. Έχτιζε, δηλαδή, κοινωνικές συμμαχίες πάνω στους δημοκρατικούς αγώνες. Και αυτοί οι αγώνες ήταν που καθόρισαν για τουλάχιστον δύο δεκαετίες τις πολιτικές εξελίξεις. Πώς, ακριβώς, αποτιμάτε όλη αυτήν την πορεία που κορυφώνεται με τα Ιουλιανά και ύστερα τη δικτατορία;
Ο εμφύλιος αρχίζει, στην ουσία, για να σπάσει η ηγεμονία της αριστεράς και αργότερα ακολουθούν άλλες περιπέτειες με το δημοψήφισμα, την επαναφορά του βασιλιά κ.λπ. Πάντως, παρ’ όλα αυτά, τις διώξεις, τα βασανιστήρια, ολόκληρο το πολιτικό παιχνίδι ώστε να μειωθεί η δυναμική της αριστεράς, η παρακαταθήκη του αντιφασιστικού μετώπου είναι τέτοια που στις εκλογές του 1958 η ΕΔΑ γίνεται αξιωματική αντιπολίτευση. Είναι η επιβεβαίωση του ιστορικού βάθους που έχει πάρει η αριστερά στα μάτια της ελληνικής κοινωνίας . Πραγματική κληρονομιά, νομίζω, της αντίστασης –σε πολιτικό επίπεδο- είναι το αίτημα για δημοκρατία, αλλά μια δημοκρατία με πολύ έντονα στοιχεία αλληλεγγύης.
Στην οικονομία τώρα, τη μεταπολεμική περίοδο δεσπόζει το σχέδιο Marshall. Συντελείται, πράγματι, μια ανοικοδόμηση και μπαίνουν τα θεμέλια βασικών υποδομών, όμως αυτό το πράγμα δεν φτάνει ακόμα στην ελληνική οικογένεια. Η αντανάκλαση, δηλαδή, στην πραγματική οικονομία, στα εισοδήματα, στην ανεργία είναι μικρή. Τότε αρχίζει να συντελείται αυτό που θα μπορούσαμε να πούμε το «ελληνικό θαύμα». Σε μια χώρα διαλυμένη μετά τον πόλεμο οι ελληνικές οικογένειες μέσα από την αποταμίευση και κυρίως την μετανάστευση και τα λεφτά που στέλνανε πίσω, αρχίζει σταδιακά –στις δεκαετίες του 50 και του 60 – να αποκαθίσταται στοιχειωδώς η οικονομία. Ταυτόχρονα, συντελείται και η ανοικοδόμηση στην Αθήνα με το ευφυέστατο τρικ της αντιπαροχής. Είχες ένα χωραφάκι, το έδινες για να χτιστεί μια πολυκατοικία και κρατούσες και εσύ κάτι. Ως εκ τούτου η οικοδομή ήταν σε μεγάλη ανάπτυξη.
Μέσα σ’ αυτό το κλίμα αρθρώνεται και το αίτημα της δημοκρατικής ομαλότητας από τον κόσμο και κάπως αυθόρμητα με βάση όλες τις προηγούμενες παραστάσεις. Σ’ αυτό πάνω παίρνει θέση και η ΕΔΑ. Έτσι, φτάνουμε στην έκρηξη των Ιουλιανών όπου όλα συμπυκνώνονται στο αίτημα για δημοκρατία. Από την μεριά του ο αστικός κόσμος φοβάται αφενός την πίεση του κόσμου που είναι στους δρόμους και αφετέρου την αριστερά που ακόμα είναι στο παιχνίδι. Όλο αυτό οδηγεί στην δικτατορία που αποτελεί συμπύκνωση του φόβου απέναντι στην αριστερά, που, όμως, δεν ήταν και τόσο «επικίνδυνη» καθώς τότε πραγματικά εννοούσε τα περί δημοκρατικής ομαλότητας. Δεν πρέπει να ξεχνάμε, όμως, πως τότε μαίνεται ο ψυχρός πόλεμος και υπάρχει διάχυτος στη Δύση ο φόβος του ντόμινο. Ήδη, στο σκληρό πυρήνα τις Ευρώπης (π.χ. Γαλλία, Ιταλία) υπάρχει απαγόρευση συμμετοχής κομμουνιστών στην κυβέρνηση. Έτσι, υπάρχει ο διαρκής φόβος ότι η Ελλάδα μπορεί να είναι ο αδύναμος κρίκος, ότι μπορεί να «πέσει» η Ελλάδα με ανεξέλεγκτες συνέπειες.
Την περίοδο του Πολυτεχνείου και στις αρχές της μεταπολίτευσης, δημιουργείται μια συνθήκη που λέει ότι η αριστερά έχει κοινωνικά μεγάλη διείσδυση στον χώρο των φοιτητών και σε διάφορα μικροαστικά στρώματα, αλλά έχει πρόβλημα να προσεγγίσει τον παραδοσιακό κόσμο της εργασίας. Ποιοι είναι οι λόγοι μιας τέτοιας εξέλιξης;
Σ’ ότι αφορά το φοιτητικό κίνημα πρέπει να κάνουμε ορισμένες επισημάνσεις. Μέχρι τη δικτατορία το φοιτητικό κομμάτι αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι του λαϊκού κινήματος. Θεωρούνται ένα πράγμα, δεν υπάρχει διάκριση. Η διαφοροποίηση αρχίζει με το Πολυτεχνείο. Εκεί είναι που οι φοιτητές αποκτούν κύρος στα μάτια της ελληνικής κοινωνίας. Η εικόνα με τους φοιτητές μπροστά στα τανκς τους καθιστά, μ’ ένα τρόπο, τον ανθό της Ελλάδας. Κι αντίστοιχα τότε τα στελέχη που αναδεικνύονται από τις κινητοποιήσεις τότε, με τον έναν ή τον άλλο τρόπο, εμπλέκονται στο κεντρικό πολιτικό σκηνικό. Επίσης, το ’79, με τις τότε καταλήψεις, εμφανίζεται το φοιτητικό κίνημα αυτόνομο και απέναντι στα κόμματα, με την άνοδο των συσπειρώσεων και ολοκληρώνεται έτσι μια εικόνα αυτονομίας του φοιτητικού κινήματος που παρατηρούμε σήμερα. Η ηγεμονική παρουσία της αριστεράς στο πανεπιστήμιο πρόκειται αφενός για συνέπεια της παρακαταθήκης του Πολυτεχνείου και αυτό ήταν εμφανές τη δεκαετία του ΄80 κυρίως. Από την άλλη η αριστερά έθεσε και τις βάσεις του φοιτητικού συνδικαλισμού, ώστε να προκύπτει και μια δομή παρέμβασης μέχρι τις μέρες μας που την ευνοεί και της επιτρέπει να διατηρεί τις δυνάμεις της μέχρι και σήμερα.
Από την άλλη, η περίοδος της κυβέρνησης Καραμανλή συνδυάστηκε από μια πολιτική που χαρακτηρίστηκε ως «σοσιαλμανία». Ήταν μια περίοδος μεγάλων παραχωρήσεων για την αριστερά, που της επιτράπηκε για πρώτη φορά να στελεχώσει και αυτή τον κρατικό μηχανισμό. Ταυτόχρονα και η δημόσια κουβέντα περιστρεφόταν αρκετά γύρω από τις δημόσιες επιχειρήσεις που χαρακτηρίζονταν τότε ελλειμματικές και υπήρχε ζήτημα σχετικά με την εξυγίανση τους, τη λειτουργία τους κ.λπ.. Έτσι, το βάρος και από την πλευρά της αριστεράς έπεσε στις ΔΕΚΟ. Ταυτόχρονα, υπήρχε την περίοδο της μεταπολίτευσης μια ανάπτυξη του εργοστασιακού συνδικαλισμού, με χαρακτηριστικό παράδειγμα τις απεργίες στην IZOLA και αλλού. Η εξέλιξη αυτή, όμως, τσακίζεται σε ένα βαθμό από το ίδιο το ΚΚΕ με μια προσπάθεια μετατόπισης του βάρους στα αντίστοιχα δευτεροβάθμια σωματεία, που ήταν ουσιαστικά μια προσπάθεια ελέγχου των κινητοποιήσεων. Συνολικά, πάντως, μπορούμε να πούμε ότι η θεμελίωση της αριστεράς, στη χώρα μας, πάνω στους δημοκρατικούς αγώνες, κατά κύριο λόγο, καθόρισε και τις κοινωνικές της αναφορές.
Μ’ αυτή την σύντομη ανασκόπηση της σύγχρονης ιστορίας και των κοινωνικών αγώνων που αναδείχθηκαν μέσα από αυτή, πιστεύετε ότι μπορούν να προκύψουν χρήσιμα στοιχεία για τον ρόλο που μπορεί να παίξει η αριστερά στη χώρα μας, μέσα σε συνθήκες τέτοιας πρωτοφανούς οικονομικής κρίσης ;
Η αριστερά στην Ελλάδα έχει μια βαθιά ιστορικότητα. Το παράδειγμα του Μανώλη Γλέζου, που είναι ακόμα ενεργός στην πολιτική ζωή, εκφράζει αυτή τη συνέχεια της ελληνικής αριστεράς. Αυτό δίνει μια αίσθηση ιστορικού βάθους. Και, νομίζω, έχει ως ένα βαθμό απαγορεύσει να στρέφεται μαζικά ο κόσμος στην ακροδεξιά, όπως συμβαίνει αλλού. Κρατάει, ας πούμε, ένα φρόνημα προς τα αριστερά, με την ευρεία έννοια. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, πρόσφατο, είναι οι κινητοποιήσεις του Συντάγματος. Και τότε όλοι λέγαμε για το πόσο ετερόκλητο είναι αυτό το πλήθος. Θυμάμαι, τότε, μας είχε πει ο Γλέζος: «Νομίζετε ότι το ΕΑΜ ήταν πολύ διαφορετικό από αυτό;».
Ένα δεύτερο πράγμα είναι το χτύπημα που υφίσταται τώρα η μεσαία τάξη. Πράγματι, επίκεντρο του μνημονίου είναι η μείωση του κόστους της εργατικής δύναμης. Αυτή η κίνηση, όμως, θίγει τη μεσαία τάξη, που στη χώρα μας είναι ιδιαίτερα πλατιά, και στήριξε την ευημερία της στον ακατάσχετο δανεισμό. Αυτό πλήττεται τώρα. Το ερώτημα είναι που στρέφεται τώρα η μεσαία τάξη. Πιστεύω, στρέφεται ασαφώς προς την αριστερά.
Ένα τελευταίο στοιχείο είναι το γεγονός ότι φτάνουμε να έχουμε ένα δίπολο, με το πολιτικό σύστημα στην μια μεριά και τον κόσμο στην άλλη. Μιλάμε για συνθήκες εκρηκτικές. Σπάει, πλέον, η δυνατότητα του δικομματισμού να απορροφά τους κραδασμούς και το πολιτικό κόστος με την εναλλαγή στην εξουσία των δύο μεγαλύτερων κομμάτων. Αυτό, λοιπόν, δίνει την ευκαιρία ευρύτερων συμμαχιών για την αριστερά.
Εμπόδια, βέβαια, είναι η χρόνια αλαζονεία από την αριστερά (κυρίως από το ΚΚΕ), αλλά και οι μικροηγεμονισμοί και ανταγωνισμός που εντοπίζεται μεταξύ των εκπροσώπων της. Νομίζω, όμως, ότι οι συνθήκες κρίσης μπορεί να είναι μια ευκαιρία για να σπάσει αυτό.
καθηγητής φιλοσοφίας του ΕΜΠ
Ενέδρα
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου