Ο Έλιοτ, η ποίηση και η πολιτική / Σ. Ανδρονίδης

του Σ. Ανδρονίδη*

«Σκόρδο και σάπφειροι στην λάσπη Θρόμβος στην πλαγιασμένη άτρακτο. Τρεμίζοντας το σύρμα μες στο αίμα Σφύριζε από ανεπούλωτες ουλές Πραΰοντας πολέμους ξεχασμένους. Ο χορός που σέρνεται στην αρτηρία Της λύμφης η κυκλοφορία Χαραγμένα είναι στην τροχιά των άστρων Το θέρος ανεβαίνουμε στο δέντρο Από το δέντρο που κινεί κινούμαστε ψηλά Μέσα στο φως, στο χαραγμένο φύλλο επάνω Και στο πάτωμα το μουσκεμένο ακούμε Κάτω μας, μαντρόσκυλο και κάπρο Να κυνηγούν το σχέδιο τους σαν πρώτα Συμφιλιωμένοι στην τροχιά των άστρων». (Τόμας Έλιοτ, ‘Burnt Norton,’ ‘Τέσσερα Κουαρτέτα’).

Ο Αμερικάνος ποιητής Τόμας Στερνς Έλιοτ (Thomas Stearns Eliot, 1888-1965) σφράγισε με το έργο του την ποιητική τέχνη του 20^ου αιώνα. Το ποιητικό του πράττειν είναι «ποιοτικά» έντονο και ρηξικέλευθο, δημιουργώντας, με αυτόν τον τρόπο, τις συνηχήσεις ενός ευρύτερου ποιητικού συμβάντος. Το ποιητικό του αποτύπωμα είναι....

βαθύ, «σωματικό», ρηξικέλευθο, πολύπλοκο και συγκλονιστικό. Οι κυριότερες ποιητικές του συλλογές ( ‘Η Έρημη Χώρα’, ‘Τετάρτη των Τεφρών’, Τέσσερα Κουαρτέτα’), αποτελούν τις «πύλες» εισόδου στο πολύπλοκο και ασυνεχές ποιητικό γίγνεσθαι του Τόμας Έλιοτ, εκεί όπου οι λέξεις που έχουν γραφεί και αποτυπωθεί στο χαρτί αποκτούν την δική τους υπόσταση. Η ποίηση του Έλιοτ περιδιαβαίνει τις δαιδαλώδεις διαδρομές της ζωής, «αναμοχλεύοντας» τα πάθη του ανθρώπου.

 Η ποίηση του Έλιοτ ως «χώρος» και ως «ήθος» συγκροτείται από «ρηξιακές» ασυνέχειες, που περιλαμβάνουν, σε ισόποσες δόσεις, την ζωή του ανθρώπου και τον θάνατο. Κι ο Τόμας Έλιοτ «τροφοδοτεί» την ανθρώπινη πράξη με ποίηση, μία ποίηση που κάθε ώρα και στιγμή «ανασυγκροτεί» την χαμένη ανθρώπινη αξιοπρέπεια, «ανασυγκροτεί» και «διευρύνει» τα όρια του ήθους. Αυτή η ποιητική ιδιοφυΐα διδάσκει, διδάσκει τους τρόπους σύνθεσης της ποίησης με τα ανοιχτά «τραύματα» της ανθρώπινης ζωής.

Με αυτόν τον τρόπο, η κάθε του λέξη δεν «εμβαπτίζεται» στο φως, αλλά στο «σκοτάδι» της ανθρώπινης ζωής, εκεί όπου η τάξη και η συνέχεια διασαλεύονται. Ο θάνατος δεν απομακρύνεται, δεν τίθεται στο ποιητικό περιθώριο, αλλά αντιθέτως γίνεται κτήμα του ποιητικού γίγνεσθαι του Τόμας Έλιοτ. Ο «ποιητικά καμωμένος» θάνατος είναι σκοτεινός, νοείται ως θάνατος της ζωής και της φύσης. Κι η ποίηση που νοηματοδοτεί την ζωή, δεν σπεύδει για να νικήσει τον θάνατο αλλά για να  αναδιαμορφώσει τους όρους της ζωής, μίας ζωής πλέριας και ολικής που θα περιλαμβάνει ως αναπόσπαστο κομμάτι την ποίηση και τις αποκρυσταλλώσεις της. Το ποιητικό σύμπαν του Τόμας Έλιοτ είναι «κατάστικτο» από το βαθύ «πηγάδι» της ανθρώπινης ζωής.

«Φληβάς ο Φοίνιξ, ένα δεκαπενθήμερο νεκρός Ξέχασε την κραυγή των γλάρων, την φουσκοθαλασσιά Και κέρδος και ζημιά. Κάτω απ’ τη θάλασσα ένα ρεύμα Πέρασε τα σκαλιά της ηλικίας του και νιότης Μπαίνοντας μέσα στην ρουφήχτρα. Εθνικέ ή Εβραίε Ώ εσύ που γυρνάς το τιμόνι και κοιτάς προς τον ανεμοδείκτη, Στοχάσου τον Φληβά που ήταν κάποτε όμορφος και υψηλός όπως εσύ».[1]

Ο «Φληβάς» κείτεται νεκρός και παγωμένος, κείτεται ακίνητος, δεκαπέντε μέρες χωρίς ζωή. Η μεγάλη θάλασσα τον έκανε «δικό» της. Η γραφή του ποιητή αποτυπώνει την «παγωμένη» στιγμή του θανάτου, εκεί που ο χρόνος παύει να έχει σημασία, και πλέον, «ομιλεί» μόνη η ποίηση. Και ως άλλος θαλασσοπόρος, ο Έλιοτ «συνομιλεί» με την μεγάλη «ρουφήχτρα», την «ρουφήχτρα» που «καταπίνει» την ζωή και τον χρόνο. Ο «Φληβάς» έφυγε, έγειρε προς την πλευρά του «τέλους», όμως η ποίηση διατηρεί ακέραια την όψη του προσώπου του, τις στιγμές της δικής του διάβασης.

Ο Τόμας Έλιοτ μας προσφέρει μία δυνατή ποιητική περιγραφή, καθότι προχωρά, η ποίηση του «προχωρά» προς το «τιμόνι» και τον «ανεμοδείκτη» που γυρνά προς την πλευρά της ανθρώπινης πορείας μέσα στον «χώρο» και στον χρόνο. Η ποίηση του «παγώνει» τον χρόνο, «παγώνει» την στιγμή, ανάγεται και «εγγίζει» τα βάθη της θαλάσσης, αναδύοντας στην επιφάνεια τα «φερτά» υλικά μίας ολόδικης του ποιητικής όψης,  μίας όψης που συγκροτεί τον άνθρωπο μπροστά στο σκοτάδι. Το ποιητικό του πράττειν στέκει ασάλευτο, ωσάν λουλούδι στην παγωνιά. Που πήγε ο Φλήβας; Τι απέγιναν τα δικά του αποτυπώματα; Ήταν «ψηλός» και «όμορφος»; Ο Φλήβας έκανε «σπίτι» του την βαθιά θάλασσα, «άγγιξε» τις εκφάνσεις της ζωής και ναι, ήταν «ψηλός» και «όμορφος» καταπώς μας λέει ο ποιητής.

Τι δυνατή και συνάμα «χαμηλόφωνη» περιγραφή της διαδικασίας του θανάτου, εκεί όπου δεν θα ακούσεις κραυγές, αλλά χαμηλόφωνη ποίηση, ποίηση που διαφυλάσσει την πορεία της ζωής. Κι αυτό κάνει  ο Τόμας Έλιοτ, διατηρεί στη μνήμη τη μορφή ενός «ψηλού» και «όμορφου» ανθρώπου, διευρύνοντας ταυτόχρονα την μνημονική έκφραση του ποιητικού του «όλου». Ο ποιητής μας καλεί να στοχαστούμε, να στοχαστούμε πάνω στα τρέχοντα, πάνω στις μεγάλες αξίες που νοηματοδοτούν την ζωή του ανθρώπου· γιατί  η ποίηση του Τόμας Έλιοτ είναι ένας διαρκής στοχασμός πάνω στο «κροτάλισμα» της ζωής, ένας στοχασμός βαθύς και «γόνιμος» που τέμνει και ανατέμνει τις ανθρώπινες αντιφάσεις.

«Άσπρο πτυχωμένο φως, περιβάλλοντας την, πτυχωμένη. Το βάδισμα των νέων ετών, θεραπεύοντας Μέσα σ’ ένα σύννεφο λαμπρών δακρύων, τα έτη, θεραπεύοντας Μ’ ένα καινούργιο στίχο στον αρχαίο ρυθμό. Σώσε Τον χρόνο. Σώσε. Το αδιάβαστον όραμα στ’ όνειρο το πιο υψηλό Καθώς μονόκεροι στολισμένοι έσερναν τις επίχρυσες νεκροφόρους. Η σιωπηλή αδελφή πεπλοφορούσε, κυανόλευκη Ανάμεσα στους σμίλακες, πίσω απ’ του κήπου τον θεό, Που ο αυλός του είναι άπνους, έγειρε το κεφάλι της και υπέγραψε αλλά δεν είπε λέξη Αλλά η πηγή αναπήδησε και το πουλί χαμοκελάηδησε Σώσε τον χρόνο, σώσε τ’ όνειρο Το μίλημα του λόγου ανήκουστο, αμίλητο Μέχρι να σείσει ο άνεμος χίλιους ψιθύρους απ’ τον σμίλακα Και η εξορία μας μετά».[2]

Το συγκεκριμένο απόσπασμα μας αποκαλύπτει το εύρος της ποιητικής πράξης του σπουδαίου Αμερικανού ποιητή, μία ποιητική πράξη που λάμπει και ακτινοβολεί. Τα ποιητικά «εργαλεία» είναι συγκεκριμένα: ομορφιά, άνθη και όνειρο. Η γυναίκα περιδιαβαίνει τις μακρινές αποστάσεις, επιδιώκει να δώσει «σάρκα και οστά» στο όνειρο. Μπορεί να «ζαλίζεται» από το έρεβος, αλλά κοιτάει πάντα ψηλά. «Σώσε τον χρόνο» λοιπόν, «σώσε το όνειρο», νιώσε, άγγιξε και αγάπησε. Η συγκεκριμένη ποιητική πράξη του Τόμας Έλιοτ από την ‘Τετάρτη των Τεφρών’ αναβλύζει πάθος και άγρια ομορφιά, «ρέει» αβίαστα, διασώζοντας τον «χρόνο» και το «όνειρο».

Ο ολικός ποιητής ανασυγκροτεί την ίδια την ζωή, στοχάζεται το παρόν, «φιλτράρει» το μέλλον, υπερβαίνει του καιρού του την «εξορία» «σείοντας» ποίηση, ποίηση του πόνου, της ζωής και του θανάτου. Η πρώτη ύλη της ποίησης του γίνεται το όνειρο που πρέπει να διασωθεί, που πρέπει να συνεγείρει την καρδιά και τα μυαλά των ανθρώπων. Στις δύσκολες ημέρες μας, έχει η επικράτηση η άποψη που θέλει την τέχνη να μην δύναται να μεταβάλλει ριζικά τον κόσμο. Κι όμως, η τέχνη, η ποίηση δύναται να μετασχηματίσει τον κόσμο, «τροφοδοτώντας» με λογισμό και με «όνειρο» τις ζωές των ανθρώπων.

Ο Τόμας Έλιοτ μας προσφέρει τα δικά του ποιητικά «εργαλεία» ανάλυσης και προσέγγισης του κοινωνικού και πολιτικού γίγνεσθαι, ακριβώς διότι ένας ποιητής είναι ένας πλέριος αναλυτής (με τον δικό του τρόπο) των συμβάντων του καιρού του. Ο ποιητής «χαράζει» με νοήματα και αξίες το πεδίο του κοινωνικού, προοικονομεί το μέλλον, τέμνει το παρόν. Μας καλεί διαρκώς να «σώσουμε τον χρόνο» και το «όνειρο», να στοχαστούμε βαθιά και «ποιοτικά».  

Την εποχή της βαθιάς οικονομικής κρίσης χρειαζόμαστε όσο τίποτα άλλο τα μεγάλα νοήματα που δύναται να προσφέρει η ποίηση. Ο ποιητής είναι ένας στοχαστής της κοινωνικής ολότητας.

Ο στοχασμός και ο αναστοχασμός του κοινωνικού και πολιτικού γίγνεσθαι είναι απολύτως απαραίτητος, «μέχρι να σείσει ο άνεμος χίλιους ψιθύρους απ’ τον σμίλακα Και η εξορία μας μετά», όπως γράφει ο Τόμας Έλιοτ. Η πολιτική δεν είναι η τέχνη του εφικτού, είναι η καθημερινή τέχνη των υπερβάσεων, η τέχνη του να συμφύεις οργανικά την θεωρία με την πράξη. Στην «χαίνουσα» και «έρημη» Ελλάδα του 2015, η ποιητική τέχνη του Τόμας Έλιοτ είναι συγκλονιστικά επίκαιρη.

«Αυτή είναι η νεκρή χώρα Αυτή είναι του κάκτου η χώρα Εδώ τα πέτρινα είδωλα Σηκώνονται, εδώ λαμβάνουν Την ικεσία ενός χεριού νεκρού ανθρώπου Κάτω απ’ το σπίθισμα σβησμένου άστρου. Αυτό είναι σαν αυτό Στου θανάτου το άλλο βασίλειο Ξυπνώντας μόνοι Στην ώρα που είμαστε Τρέμοντας με τρυφερότητα Χείλη που θα φιλούσαν Κάνουν προσευχές σε τσακισμένες πέτρες».[3]

Στις εποχές του τεχνοκρατικού αντιλαϊκισμού, της πολιτικής και ιδεολογικής καταδίκης της «παλαιάς» και «επάρατης» Μεταπολίτευσης και της έντονης δραστηριοποίησης των ιδεολογικών μηχανισμών του κράτους απαιτείται η οργανική όσο και αρμονική σύμφυση ποίησης και πολιτικού πράττειν, διότι, στους φορτισμένους καιρούς μας, «Στην ώρα που είμαστε Τρέμοντας με τρυφερότητα Χείλη που θα φιλούσαν Κάνουν προσευχές σε τσακισμένες πέτρες». Οι δικές μας ποιητικές «τσακισμένες πέτρες» δύνανται να υπερβούν τις περιώνυμες χρηματικές «ροές».

«Αυτό που χρειαζόμαστε δεν είναι μια πολιτική «πέρα από την Αριστερά και τη Δεξιά», αλλά μια νέα πολιτική της Αριστεράς που θα μας δίνει τη δυνατότητα να αντικρίσουμε τις νέες προκλήσεις  που αντιμετωπίζουν οι δημοκρατικές κοινωνίες σήμερα».[4]

---

[1] Βλ. σχετικά, Έλιοτ Τόμας, ‘Θάνατος από Νερό,’ Ποιητική Συλλογή ‘Η Έρημη Χώρα’, (Άπαντα τα Ποιήματα), Ελληνική Μεταγλώττιση-Εισαγωγή: Νικολαΐδης Αριστοτέλης, Όγδοη Έκδοση, Εκδόσεις Κέδρος, Αθήνα, 1983, σελ. 103. Η μετάφραση του Αριστοτέλη Νικολαΐδη είναι εξαιρετική, ακριβώς διότι ο μεταφραστής «γειώνει» στην ελληνική γλώσσα την νοηματοδοτική ακρίβεια και σαφήνεια του Έλιοτ και της αγγλικής γλώσσας. Στην προκειμένη περίπτωση, έχουμε να κάνουμε κύρια με έναν βαθύ γνώστη του ποιητικού έργου του Τόμας Έλιοτ, παρά με έναν μεταφραστή που μεταφέρει μηχανικά λέξεις και νοήματα σε μία άλλη γλώσσα. Μπροστά μας φανερώνεται μία διαρκής ώσμωση και συνομιλία μεταξύ ενός συγγραφέα και ενός ποιητή που τέμνονται στο μέσον της υψηλής και «εγχάρακτης» ποίησης.

[2] Βλ. σχετικά, Έλιοτ Τόμας, ‘IV’, Ποιητική Συλλογή ΄Τετάρτη των Τεφρών’, (Άπαντα τα Ποιήματα)…ό.π, σελ. 128-129.

[3] Βλ. σχετικά, Έλιοτ Τόμας, ‘Οι Κούφιοι Άνθρωποι. Μια πεντάρα για τον Γέρο Τύπο’. (‘Απαντα τα Ποιήματα)…ο.π, σελ. 118.

[4] Βλ.σχετικά, ‘Mouffe Chantal, ‘Μπορεί να υπάρξει ριζοσπαστική πολιτική πέραν  από την Αριστερά και τη Δεξιά;’, στο, Τσουκαλάς Κωνσταντίνος & Ρήγος Άλκης, (επιμ.), ‘Η Πολιτική Σήμερα. Ο Νίκος Πουλαντζάς και η επικαιρότητα του έργου του,’ Ελληνική Εταιρεία Πολιτικής Επιστήμης, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα, 2001, σελ. 422.

*Σίμος Ανδρονίδης, πολιτικός επιστήμονας, υποψήφιος διδάκτωρ ΑΠΘ