Οι μετασχηματισμοί του κράτους την περίοδο της κρίσης - Σ. Ανδρονίδης

του Σ. Ανδρονίδη*

"Hey you, out there on the road Always doing what you’re told, Can you help me? Hey you, out there beyond the wall, Breaking bottles in the hall, Can you help me? Hey you, don’t tell there’s no hope at all, Together we stand, divided we fall’’, (Pink Floyd, ‘Hey you’).

Η περίοδος της βαθιάς και οξυμένης οικονομικής-κεφαλαιοκρατικής κρίσης σχετίζεται και με τον βαθύ και ποιοτικό μετασχηματισμό του κράτους. Πιο συγκεκριμένα, η αναγκαιότητα διαχείρισης της κρίσης επιφέρει μεταβολές στην ίδια την κρατική δομή, κατ’ επέκταση στον ίδιο τον .....

τρόπο οργάνωσης του κοινωνικού σχηματισμού. Ο δομικός και κρισιακός μετασχηματισμός του κράτους δεν είναι στατικός, ουδέτερος και επιφανειακός. Αντιθέτως, θα λέγαμε πως προσλαμβάνει τα χαρακτηριστικά ανάδυσης μίας προσίδιας και φορτισμένης αυταρχικότητας. Και ακριβώς αυτή η «νέα» κρατική μορφή αποκρυστάλλωνεται στο πεδίο του κοινωνικού.

Ο Νίκος Πουλαντζάς αναφέρθηκε στην έννοια του «αυταρχικού κρατισμού» με σκοπό να καταδείξει τις δομικές  μεταβολές που λαμβάνουν χώρα στο εσωτερικό του κράτους. Οι συγκεκριμένες δομικές μεταβολές συμφύονται με την αποδυνάμωση της αντιπροσωπευτικής-νομοθετικής του λειτουργίας, την συνακόλουθη μετατόπιση του κέντρου βάρους προς την πλευρά της εκτελεστικής εξουσίας, καθώς και με την ισχυροποίηση των κατασταλτικών του πρακτικών.^[1]

Οι τυπικές μορφές του «αυταρχικού κρατισμού» σχετίζονται με την κύρια και θεμελιώδη ουσιαστική του λειτουργία: σε αυτή την περίπτωση, το κράτος δύναται να λειτουργήσει επιτελικά και «πανοπτικά», παρεμβαίνοντας άμεσα στο πεδίο της κοινωνικής ολότητας με τον τρόπο της άρσης των ασφαλιστικών δικλείδων της σχετικής «κοινωνικής» του αυτονομίας.  Το σύγχρονο «κρισιακό» κράτος ενσωματώνει τα χαρακτηριστικά του «αυταρχικού κρατισμού», όχι απλά με την έννοια μίας προσίδιας τυπικότητας που έγκειται στην υποβάθμιση και αποδυνάμωση των αντιπροσωπευτικών λειτουργιών και διαδικασιών, αλλά κύρια με τον ουσιαστικό τρόπο της ολικής πλέον παρέμβασης στην κοινωνική δομή, κάτι που διαμορφώνει τους όρους και τις προϋποθέσεις για την ανάδυση και την αποκρυστάλλωση αφενός μίας νέας «σχεσιακής» κοινωνικής πράξης αφετέρου μίας νέας υλικότητας κοινωνικών συμφερόντων.

Ο «αυταρχικός κρατισμός» δεν είναι μία αφηρημένη θεωρητική έννοια που βρίσκει την απλή της εφαρμογή στα εγχειρίδια των κοινωνικών-πολιτικών επιστημών. Λειτουργεί ως εργαλείο ανάλυσης των δομικών μετασχηματισμών που λαμβάνουν χώρα στο εσωτερικό του κράτους, εντός ενός συγκεκριμένου και καθορισμένου τρόπου παραγωγής. Η κρισιακή κρατική αυταρχικότητα επιβάλλει τον «σωστό» τρόπο διαχείρισης της βαθιάς οικονομικής κρίσης: κάθε απόκλιση από τον «σωστό» οικονομικό-δημοσιονομικό κανόνα ανάγεται στη σφαίρα του μη κανονικού που δύναται να περιθωριοποιηθεί ιδεολογικά και να εκδιωχθεί κατασταλτικά. Εντός του περιβάλλοντος της οικονομικής-κεφαλαιοκρατικής κρίσης επιτελείται η πολύ σημαντική λειτουργία της άρσης της σχετικής πολιτικής του «αυτονομίας» απέναντι  στο σύνολο των κοινωνικών τάξεων.

Η σχετική πολιτική «αυτονομία» του κράτους, ήτοι η ανάδυση των χαρακτηριστικών του λαϊκού-δημοκρατικού κράτους συμβάλλει στη βραχυπρόθεσμη και μακροπρόθεσμη αναπαραγωγή αφενός μεν το διχοτομικού σχήματος αστική (κυρίαρχη) τάξη/ εργατική (κυριαρχούμενη) τάξη,  αφετέρου δε συμβάλλει στη συνολική αναπαραγωγή του κεφαλαιοκρατικού τρόπου παραγωγής. Το περιβόητο λαϊκό-δημοκρατικό κράτος που οργανώνει τις θεσμικές του λειτουργίες και θεωρείται η πλέρια «ενσάρκωση» της λαϊκής κυριαρχίας, παρουσιάζεται κανονιστικά ως «αυτόνομο», «αποκρύπτοντας» ακριβώς τα ως άνω ταξικά χαρακτηριστικά διάρθρωσης ενός συγκεκριμένου κοινωνικού σχηματισμού.

Ο Νίκος Πουλαντζάς επισημαίνει πολύ χαρακτηριστικά: «Αντίθετα, στην περίπτωση της σχετικής αυτονομίας του καπιταλιστικού Κράτους μπορούμε πάντα να προσδιορίσουμε, μέσα στο πλαίσιο της πολιτικής περιοδικότητας, την άμεση σχέση του Κράτους με τα πολιτικά συμφέροντα των κυρίαρχων τάξεων: είτε ότι λειτουργεί σαν παράγοντας πολιτικής οργάνωσης αυτών των τάξεων, είτε ότι αναλαμβάνει άμεσα να εκπληρώσει αυτά τα συμφέροντα».^[2]

Στο πεδίο εκδίπλωσης των «κρισιακών ροών» το κράτος απεντάσσει πολιτικά και θεσμικά τις λαϊκές-εργατικές διεκδικήσεις, συμβάλλοντας (κρατικές-κυβερνητικές πολιτικές) στην «νέα» κεφαλαιακή συσσώρευση: με αυτόν τον τρόπο, το κράτος λειτουργεί ως ένας ιδιότυπος «μεσάζων» που συντείνει στη δομική μετατόπιση οικονομικής ισχύος και κοινωνικής δυναμικής προς την πλευρά του άρχοντος αστικού συγκροτήματος εξουσίας. Η σχετική «αυτονομία» παύει να υφίσταται όχι τυπικά, (συνολική κανονιστική-θεσμική οργάνωση, ύπαρξη θεσμών), αλλά ουσιαστικά και κοινωνικά.

Το κράτος μετασχηματίζεται σε «περίκλειστο» κράτος, ήτοι σε ένα κράτος όπου δεν ενσωματώνονται τα συμφέροντα του μπλοκ των λαϊκών-κυριαρχούμενων τάξεων. Η οιονεί κρατικοποίηση των πρώην μεγάλων κομμάτων εξουσίας (ΠΑΣΟΚ & Ν.Δ), είχε ως συνέπεια την απώλεια και την άρση κάποιων συγκρεκριμένων διαμεσολαβητικών χαρακτηριστικών.

Τα συγκεκριμένα πολιτικά κόμματα,^[3] λειτουργούσαν ως «ενοποιητές» και «διαμεσολαβητές» κοινωνικών συμφερόντων: διαμεσολαβούσαν μία συγκεκριμένη κοινωνική υλικότητα, προωθώντας κοινωνικά αιτήματα στον πυρήνα του κράτους (ιδίως το ΠΑΣΟΚ που αντιπροσώπευε πολιτικά τα συμφέροντα ενός πολύ σημαντικού τμήματος του λαϊκού μπλοκ). Η οιονεί κρατικοποίηση αυτών των κομμάτων συνέβαλλε στην δομική αποδιάρθρωση και αποστοίχιση μεταξύ κυβερνητικής θητείας και πορείας και συγκεκριμένων κοινωνικών συμφερόντων. Έτσι, μεταβαίνουμε σε μορφές πολιτικής αποαντιπροσώπευσης. Το ίδιο μπορεί να ειπωθεί και για τον επίσημο και θεσμικό συνδικαλισμό «κορυφής» (βλέπε ΓΣΕΕ & ΑΔΕΔΥ). Σε αυτή την περίπτωση, οι συνδικαλιστικές οργανώσεις δεν επιτελούν την λειτουργία της συνάρθρωσης εργατικών συμφερόντων, κάτι που συμβάλλει ακριβώς στη μη προώθηση (στο πεδίο του κράτους, μέσω εργατικών αγώνων) των αιτημάτων και των στόχων της εργατικής τάξης.

Το περιώνυμο «κρισιακό» κράτος λειτουργεί έχοντας συγκροτήσει δύο θεμελιώδη χαρακτηριστικά. Ο Νίκος Πουλαντζάς «εντοπίζει» τα δύο αυτά χαρακτηριστικά που άπτονται της συνολικότερης δομής και λειτουργίας του: Το κράτος ξεχωρίζει, α) Απ’ το ρόλο του σαν παράγοντα πολιτικής οργάνωσης των κυρίαρχων τάξεων, που συνήθως, εξ αιτίας της απομόνωσης των κοινωνικο-οικονομικών σχέσεων, της διαίρεσης σε μερίδες της αστικής τάξης, κ.λ.π., είναι ανίκανες να ανυψωθούν με τα δικά τους μέσα στο ηγεμονικό επίπεδο απέναντι στις κυριαρχούμενες τάξεις. Ακριβώς μ’ αυτό το νόημα πρέπει να κατανοήσουμε, τις συχνές εκφράσεις των Μαρξ, Ένγκελς και Λένιν για το Κράτος σαν «οργάνωση της κυρίαρχης τάξης» ή σαν «οργάνωση ταξικής κυριαρχίας». β) Απ’ το ρόλο του σαν παράγοντα πολιτικής αποδιοργάνωσης, δηλαδή εμπόδιου στην οργάνωση σε «αυτόνομο» πολιτικό κόμμα της εργατικής τάξης».^[4]

Την περίοδο της οικονομικής κρίσης, το κράτος επιτελεί την λειτουργία μίας φορτισμένης διπλής συνάρθρωσης: 1) οργανώνει και ρυθμίζει πολιτικά το άρχον αστικό συγκρότημα εξουσίας, και, 2) επιδιώκει την «αποδιοργάνωση» των αγώνων και των συμφερόντων του εργατικού μπλοκ.  Σε αυτή την περίπτωση, ενεργοποιούνται οι ιδεολογικοί και οι κατασταλτικοί του μηχανισμοί. Η οργάνωση των συμφερόντων της κυρίαρχης τάξης γίνεται δυνατή και μέσω της αναζήτησης ενός «νέου» ηγεμονικού διακυβεύματος που θα λειτουργήσει ως «πυξίδα» για την συγκρότηση νέων κοινωνικών συμμαχιών που θα δράσουν και θα λειτουργήσουν και στο κρισιακό αλλά και στο «μετα-κρισιακό» κοινωνικοοικονομικό πλαίσιο.

Η ανάδυση και η αποκρυστάλλωση της κρισιακής-μνημονιακής κανονικότητας συντελείται εις βάρος της προσίδιας κανονιστικής λειτουργίας του ίδιου του συντάγματος. Εδώ ακριβώς υπεισέρχονται τα περίφημα «χάσματα του νόμου», για τα οποία έχει μιλήσει ο Νίκος Πουλαντζάς. Με τον ίδιο τρόπο που το κράτος «δημιουργεί» ένα νόμο, με τον ίδιο τρόπο τον παραβαίνει. Αυτή η ισορροπία νομιμότητας-κρατικής παραβατικότητας τείνει στη δημιουργία εγκάρσιων τομών που επηρεάζουν την συνολική διάρθρωση του κράτους. Θα μπορούσαμε να κάνουμε λόγο για νομοθετικές ρηγματώσεις που εκφεύγουν  από το πλαίσιο της «ορθής» λειτουργίας του. 

Ο «αυταρχικός κρατισμός» εν Ελλάδι περιλαμβάνει τα χαρακτηριστικά μίας δομικής μεταβολής που επηρέασε και την συνολική-ταξική διαχείριση της οικονομικής κρίσης, αλλά και την ίδια την θέση και την διεκδικητική ζέση των κοινωνικών τάξεων.

---

[1] Η άσκηση κρατικής-κατασταλτικής βίας στο πεδίο του κοινωνικού, στόχευε στην εμπέδωση και εμβάθυνση των άμεσων κρατικών διακυβευμάτων. Συν τοις άλλοις, κατέδειξε και τα «στενά» όρια διαβούλευσης που διαθέτει το κράτος εν καιρώ βαθιάς οικονομικής-κεφαλαιοκρατικής κρίσης. Η ποιοτική ενίσχυση των κατασταλτικών μηχανισμών του κράτους (βλέπε σώματα ασφαλείας), τον καιρό της κρίσης συνέβαλλε και στη μετατόπιση και παγίωση του συσχετισμού δύναμης υπέρ της κυρίαρχης τάξης. Είναι δε χαρακτηριστικά όσα αναφέρει ο Δ. Καλτσώνης: «…. Ενισχύθηκαν, τόσο αριθμητικά όσο και σε υλικοτεχνικές υποδομές… τα σώματα ασφαλείας.. Δημιουργήθηκαν νέοι μηχανισμοί και υιοθετήθηκαν νέες μέθοδοι οργάνωσης και δράσης… Η νομοθεσία παρέχει νέες δυνατότητες στις αστυνομικές δυνάμεις», αναφέρεται στο Σακελλαρόπουλος, 2014, σελ.115.  Ο δε Σπύρος Σακελλαρόπουλος αναφέρει: «Για τη χώρα μας είναι ενδεικτικό πως από 34.000 άτομα το 1974 (1,03% του ΟΕΠ του 1971) στα σώματα ασφαλείας περάσαμε στα 150.000 άτομα το 2013 (3,1 % του ΟΕΠ)», στο ίδιο, σελ. 115.

[2] Βλ. σχετικά, Πουλαντζάς Νίκος, ‘Πολιτική Εξουσία και Κοινωνικές Τάξεις’, τόμος Β΄, Γ’ έκδοση, Μετάφραση: Χατζηπροδρομίδης Λ., Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα, 1982, σελ. 154.

[3] Μία πολύ σημαντική πτυχή που δεν δύναται να παραγνωριστεί, αφορά την ανάδυση μίας τυπικής όσο και ουσιαστικής «τεχνοκρατίας της γνώσης» που μπορεί να διαχειριστεί ορθά και υποδειγματικά την οικονομική κρίση. Πραγματικά, η συγκρότηση της κυβέρνησης Παπαδήμου αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα πρακτικής εφαρμογής του μοντέλου της «τεχνοκρατίας της γνώσης», ή αλλιώς «φωτισμένης τεχνοκρατίας». Η κυβέρνηση Παπαδήμου μετέβαλλε τους ίδιους τους όρους συγκρότησης του αντιπροσωπευτικού και νομιμοποιητικού στοιχείου της Δημοκρατίας. Έτσι, λειτουργώντας όχι με άμεσους λαϊκούς-νομιμοποιητικούς όρους αλλά με έμμεσους οικονομοτεχνικούς, δραστηριοποιήθηκε ως κυβέρνηση «λαϊκού αποκλεισμού». Ο «λαός» ως φορτισμένη έννοια που συγκροτείται πολιτικά δεν βρήκε την έστω και εκλογική του έκφραση στη συγκεκριμένη κυβέρνηση. Αντιθέτως, η νέα αντιλαϊκιστική «τεχνοκρατία της γνώσης», απαλλαγμένη από το βάρος του πολιτικού κόστους, συμμετέχει σε κυβερνήσεις ειδικού σκοπού που εδράζονται πάνω στο πλαίσιο της ορθότερης ή καλύτερης διαχείρισης της οικονομικής κρίσης. Εκεί που τα πολιτικά κόμματα εξουσίας αποτυγχάνουν, αναλαμβάνει η «τεχνοκρατία της γνώσης». Αυτή η πολύ σημαντική μεταλλαγή που σχετίζεται με τις ίδιες τις έννοιες της αντιπροσώπευσης και της λαϊκής νομιμοποίησης συμφύεται οργανικά με τους μετασχηματισμούς που συντελούνται στη μορφή και στο περιεχόμενο δράση του αστικού κράτους. 

[4] Βλ. σχετικά, Πουλαντζάς Νίκος…ό.π, σελ. 154

*πολιτικός επιστήμονας, υποψήφιος διδάκτωρ ΑΠΘ