άρθρο Σπ. Μαρκέτου: Ελεύθερη Ελλάδα

του Σπ. Μαρκέτου*

Καθημερινά μιλάμε για ελευθερία, ιδίως στην Ελλάδα, χώρα γεννημένη από επανάσταση, και από τις ελάχιστες που έκαναν εθνικό ύμνο έναν Ύμνο στην Ελευθερία. Ωστόσο τι σημαίνει αυτή η λέξη; Για μερικούς να μπορείς να τρέχεις ανεμπόδιστος στην εθνική, για άλλους να έχεις καταναλωτικές επιλογές. Οι πολιτικοί φιλόσοφοι είναι πιο απαιτητικοί. Ο Ηζάια... Μπέρλιν διέκρινε μεταξύ θετικής και αποθετικής ελευθερίας, δυο ανταγωνιστικών μεταξύ τους εννοιών. Αποθετική ελευθερία είναι, χονδρικά, η δυνατότητά σου να ζεις ελεύθερος από εξωτερικούς καταναγκασμούς, ενώ θετική ελευθερία η δυνατότητα που σού δίνει η κοινωνία να ζεις με τον τρόπο που εσύ ο ίδιος προτιμάς. Ο ιστορικός των ιδεολογιών Κέντιν Σκίννερ πρόσθεσε μια τρίτη μορφή ελευθερίας, γνωστή από παλιά, αλλά ιδιαίτερα επίκαιρη σήμερα.

Στην κλασική νομική και πολιτική θεωρία των ρωμαίων, έπειτα στον μεταρωμαϊκό κόσμο, και αργότερα στο ιδεολογικό σύμπαν που φώτισαν οι φιλελεύθερες επαναστάσεις, μεταξύ τους και η ελληνική του 1821, η βασική διάκριση των ανθρώπων ήταν μεταξύ ελεύθερων και υπόδουλων. Την ίδια ιδέα προεκτείνουν σύγχρονοι φιλελεύθεροι στοχαστές, όπως ο Σκίννερ. Ελευθερία δεν είναι η απλή απουσία εξωτερικών παρεμβάσεων, αλλά η γνώση ότι κανείς άλλος δεν κυριαρχεί επάνω σου, η απουσία εξάρτησης. Το να μη ζεις υποταγμένος ή εξαρτημένος. Υπόδουλος είσαι, αντίθετα, όταν άλλοι ασκούν κυριαρχία επάνω σου, ακόμη και αν δεν παρεμβαίνουν ενεργά στις καθημερινές σου υποθέσεις. Όταν χρειάζεται να λες ή να κάνεις πράγματα που δεν θέλεις, ενώ δεν μπορείς να πεις και να κάνεις εκείνα που θέλεις ή που πρέπει. Εκεί όπου υπάρχει προληπτική συμμόρφωση, δεν έχει ελευθερία.
 
Εμείς σίγουρα δεν απολαμβάνουμε την ελευθερία με τούτη την απαιτητική τρίτη έννοια, των αρχαίων. Η ελευθερία ως απουσία εξάρτησης, αντίληψη η οποία νωρίτερα δέσποζε, παραμερίστηκε στον καπιταλισμό, και πολύ φυσικά, αφού είναι ασυμβίβαστη με την κυριαρχία του κεφαλαίου. Σήμερα ωστόσο ξαναζωντανεύει σε απρόσμενους χώρους. Εξαπλώνεται σε ομάδες του πληθυσμού, ακόμη και συντηρητικές πολιτικά, οι οποίες νιώθουν αφόρητη την καθυπόταξη στις ανάγκες της καπιταλιστικής παραγωγής, ή ασκούν κριτική στον καπιταλιστικό πολιτισμό. Η ίδια αντίληψη αναπτύσσεται καθαρά στο λόγο των αναρχικών. Όταν εξουσιάζεσαι, όταν βρίσκεσαι sub potestate, δεν είσαι ελεύθερος.
 
Όπως γνωρίζουμε, εμείς βρισκόμαστε στο έλεος όχι μόνον του κεφαλαίου, αλλά και του χρέους· στην Ελλάδα του 2013 επίσημα αναγνωρισμένοι επικυρίαρχοί μας είναι οι δανειστές. Η οικονομική και πολιτική κρίση που βιώνουμε είναι, αν ιδωθεί από τη σκοπιά της ελευθερίας με τούτη την τρίτη έννοια, μια προσπάθεια καπιταλιστών και του πολιτικού τους προσωπικού να υποδουλώσουν τους λαούς της ευρωπαϊκής περιφέρειας. Υποδούλωση κατά κυριολεξία και με την τεχνική έννοια του όρου, διόλου μεταφορική. Βλέποντας το πώς ζούμε οι αρχαίοι θα έλεγαν πρώτα πρώτα ότι χρειαζόμαστε μια σεισάχθεια. Αν μπορούσαμε να τούς εξηγήσουμε το καπιταλιστικό σύστημα ίσως να δέχονταν ότι δεν είμαστε δούλοι κάποιου συγκεκριμένου προσώπου, αλλά δεν είμαστε ούτε και ελεύθεροι· και αν ο Αριστοτέλης μπορούσε να διαβάσει Μαρξ, πράγμα που θα έκανε σίγουρα μ’ ενδιαφέρον και σχεδόν εξίσου σίγουρα χωρίς ευχαρίστηση, μάλλον θα συμφωνούσε πως είμαστε συλλογικά δούλοι της καρκινωματικής κοινωνικής σχέσης του κεφαλαίου.

Απολαμβάνουμε άραγε εμείς σήμερα την ελευθερία με τις λιγότερο απαιτητικές έννοιες που δίνει στον όρο ο Μπέρλιν; Μετά την καταστροφή του κοινωνικού κράτους σίγουρα δεν μπορούμε να μιλάμε για θετική ελευθερία. Η οργανωμένη κοινωνία ματαιώνει την προσπάθειά μας να ζήσουμε όπως θέλουμε. Αλλά στην Ελλάδα των Μνημονίων έχει καταργηθεί η ελευθερία ακόμη και με την πιο περιορισμένη απ’ όλες έννοια, στοιχειώδη για τον φιλελευθερισμό, της αποθετικής ελευθερίας. Την περασμένη Δευτέρα αποδείχθηκε για μια ακόμη φορά πως δεν έχουμε ατομικές ελευθερίες, όταν ο δικηγόρος Μπάμπης Κουρουνδής κι εγώ συλληφθήκαμε και παραπεμφθήκαμε σε δίκη με βάση τον Νόμο 3386/2005 (σύνδεσμοι: http://tinyurl.com/l25u6oo, http://tinyurl.com/nynhc4w, http://www.efsyn.gr/?p=76520, http://tinyurl.com/mu7sk7u). Ο νόμος αυτός στερεί την ελευθερία όπως και αν τήν εννοούμε. Θεσμοποιεί ένα καθεστώς απαρτχάιντ σε βάρος όλων όσοι είναι ή απλώς μοιάζουν να είναι πρόσφυγες, καθώς και την ποινική δίωξη όσων δεν αναγνωρίζουν στην πράξη αυτό το απαρτχάιντ. Θεωρεί κακούργημα το να ‘διευκολύνεις’ με οποιονδήποτε τρόπο μετανάστες χωρίς χαρτιά. Τέτοιοι νόμοι ισχύουν κι εφαρμόζονται μόνο σε ακραία αυταρχικά καθεστώτα.

Στο ελληνικό απαρτχάιντ είναι ριψοκίνδυνο να φιλοξενήσεις κάποιον άνθρωπο σπίτι σου αν δεν έχεις πρώτα πρώτα ελέγξει το διαβατήριό του. Απαγορεύεται να κεράσεις ένα σάντουιτς, ή να πιεις καφέ ή ένα ποτήρι κρασί μαζί με κάποιον που δεν ξέρεις. Ακόμη και αν βλέπεις ένα παιδί ή μια γιαγιά να σφαδάζουν στο δρόμο, απαγορεύεται να τούς οδηγήσεις στο νοσοκομείο ή και απλώς να τούς δώσεις ένα ποτήρι νερό προτού βεβαιωθείς πως έχουν δικαίωμα παραμονής στη χώρα. Αν είσαι γιατρός, δεν μπορείς νόμιμα να τούς περιθάλψεις. Αυτά δεν είναι φοβικές φαντασιώσεις αριστεριστών, αλλά νόμος του ελληνικού κράτους, που ισχύει από το 2005. Και εφαρμόζεται. Πολλοί νόμιζαν ότι ένας τέτοιος νόμος δεν μπορεί παρά να χρησιμοποιείται με διακριτικότητα. Η δίωξή μας απέδειξε το αντίθετο. Η αστυνομία και η δικαιοσύνη τόν επικαλούνται όσο πιο διασταλτικά μπορούν. Με σκοπό όχι να επιβάλουν το δίκαιο, αλλά να μας τρομοκρατήσουν ώστε να μην πλησιάζουμε οποιονδήποτε μοιάζει με πρόσφυγας. Και σε μεγάλο βαθμό έχουν πετύχει το σκοπό τους.
Όταν χρειάζεσαι αστυνομική άδεια για να φιλοξενήσεις σπίτι σου, τότε δεν είσαι ελεύθερος άνθρωπος. Όταν δεν μπορείς να συναναστραφείς όποιον θέλεις, δεν είσαι ελεύθερος άνθρωπος. Όταν ο νόμος σού απαγορεύει να φερθείς με στοιχειώδη ανθρωπιά, δεν είσαι ελεύθερος άνθρωπος. Σήμερα δεν είμαστε ελεύθεροι άνθρωποι. Είμαστε δούλοι των καπιταλιστών, οι οποίοι μας επιφυλάσσουν μια ζωή εξουθενωτικής εργασίας είτε ατελείωτης ανεργίας ώστε οι ίδιοι να συσσωρεύουν κεφάλαιο. Ακόμη χειρότερα, είμαστε ανδράποδα στα οποία ο νόμος, νόμος που εφαρμόζεται αμείλικτα, δεν αναγνωρίζει στοιχειώδη αστικά και ατομικά δικαιώματα, όπως το δικαίωμα της προσωπικότητας.

Πρώτοι στερήθηκαν αυτά τα στοιχειώδη δικαιώματα οι μετανάστες, έπειτα όλοι μας. Η υποδούλωση των μεταναστών έγινε αρχή για να καταργηθεί θεσμικά η ελευθερία όλων.
Βρισκόμαστε εκεί όπου βρίσκονταν οι Ηνωμένες Πολιτείες πριν από τον Εμφύλιο Πόλεμο που χειραφέτησε τους σκλάβους, ή η Γερμανία το 1933, οπότε τραπεζίτες και βιομήχανοι παρέδωσαν την εξουσία στον Χίτλερ. Στην Ελλάδα μαύροι κι εβραίοι είναι σήμερα οι μετανάστες· αύριο, αν δεν νικήσουμε, θα είμαστε όλοι.

Μπορούμε βέβαια να περιμένουμε να καταργήσει τους ανελεύθερους νόμους μια κυβέρνηση της αριστεράς (αν και προσώρας ο κορμός της προτιμά να μη δεσμεύεται σε τέτοια ζητήματα, και μάλλον τα παρασιωπά). Ασφαλέστερο θα ήταν αν, παραμερίζοντας τη λογική της ανάθεσης, όλες και όλοι κινητοποιούμασταν από σήμερα κιόλας για να τούς σβήσουμε στην πράξη. Αλλά για ν’ απολαύσουμε ξανά αμέριστη την ελευθερία μας, θα πρέπει τελικά ν’ ανατρέψουμε το σύστημα που μας κρατά υπόδουλους.

*επίκουρος καθηγητής ΑΠΘ, μέλος της ΚΣΕ ΑΝΤΑΡΣΥΑ