Η Κομμούνα του Παρισιού / Σ. Ανδρονίδης

του Σ. Ανδρονίδη*

«Πήραμε τα σπίτια μας σειρά και δεν είχαν ένα ρόδο στα τζάμια τους. Περπατώντας ακούσαμε τις φωνές των παιδιών, μουσκεμένες, παράφωνες, γιομάτες ραγίσματα. Οι μηχανές απειλούσαν στα εργοστάσια τους φίλους μας- κι ύστερα τόσα χέρια στον κόσμο, χωρίς λίγο χώμα, να φυτέψουν το σπόρο τους, να πλάσουνε κάτι, να δέσουν το εγώ τους με τούτο τον κόσμο με τούτο το φως. Κι απάνω τους, έτοιμο το κοβάλτιο. Το μαύρο του στόμιο χάσκει σαν άβυσσο- έχεις τη γης όλη απέναντι. Υπάρχουν σοφοί που σκάφτουν στον ήλιο με ακάθαρτα χέρια. Μην εμπιστεύεστε. Μόνον η αγάπη είναι σοφή». (Νικηφόρος Βρεττάκος, ‘Πρωτομαγιά σε ατομική εποχή’, 2008).

Η Κομμούνα του Παρισιού αποτελεί ένα «ρηξιακό» συμβάν για την παγκόσμια εργατική τάξη. Η ανακήρυξη της έγινε στις 28 Μαρτίου του 1871, ενώ η....

πτώση της επήλθε δύο μήνες αργότερα. Η Παρισινή Κομμούνα αποτελεί το κοινωνικό και πολιτικό «αποτέλεσμα» των ρήξεων και των εγκάρσιων τομών που προκλήθηκαν στο  κοινωνικό και πολιτικό γίγνεσθαι μετά την ήττα της Γαλλίας στον Γαλλοπρωσικό πόλεμο του 1870-1871. Η Κομμούνα αποτελεί την προσίδια συμπύκνωση της κίνησης του εργατικού μπλοκ, κάτι που μετέβαλλε δομικά αφενός μεν το συνολικό πεδίο του κοινωνικού, αφετέρου δεν την συγκεκριμένη κίνηση των υπόλοιπων κοινωνικών τάξεων. Το Παρισινό εργατικό μπλοκ εισέρχεται αυτόνομα στο πολιτικό προσκήνιο, έχοντας ως βασικό στόχο την υπέρβαση του παλαιού κοινωνικού καθεστώτος. Ως εκ τούτου, νοείται και ορίζεται ως πολλαπλό «ρηξιακό» συμβάν το οποίο παρήγαγε τους όρους και τις προϋποθέσεις για την ανάδυση και την «εδαφική» αποκρυστάλλωση της εργατικής εξουσίας.

Η Κομμούνα, λαμβάνοντας άμεσα και ριζοσπαστικά μέτρα που έτειναν στο δομικό μετασχηματισμό των δεδομένων κοινωνικών σχέσεων έθεσε σε λειτουργία μία διαδικασία «διπλής κίνησης»: 1. Λειτούργησε ως πολιτική «συσσωμάτωση» που κατέδειξε τις πρώιμες αντιφάσεις που ενυπήρχαν στον γαλλικό κοινωνικοοικονομικό σχηματισμό. Σε αυτό το πλαίσιο, θα λέγαμε πως η Παρισινή Κομμούνα, δεν «συσσώρευσε» τις πρώιμες (και δομικές) κεφαλαιοκρατικές αντιφάσεις, αλλά αντιθέτως ήρε το όλο κοινωνικό και πολιτικό πλαίσιο εκδίπλωσης αυτών των αντιφάσεων, και, 2. Η Παρισινή Κομμούνα έδρασε άμεσα με βασικό στόχο την λήψη και την εφαρμογή πολιτικών που έτειναν, εκείνη την δεδομένη χρονική στιγμή, να ανασυγκροτούν, με κυριαρχικούς όρους, το λαϊκό-εργατικό κοινωνικό μπλοκ. Έτσι, δρώντας εντός μίας συγκεκριμένης και φορτισμένης «εδαφικοποίησης», η Κομμούνα του Παρισιού άρθρωσε και συνάρθρωσε τα συμφέροντα της εργατικής τάξης.

Μιλώντας με άλλους όρους, θα μπορούσαμε να πούμε πως η Κομμούνα έδρασε ως ένα οιονεί και αδιαμεσολάβητο πολιτικό κόμμα που οργάνωσε και ρύθμισε τα συμφέροντα του λαϊκού-εργατικού μπλοκ. Η πολιτική της κίνηση ήταν άμεση, αδιαμεσολάβητη και καλά δικτυωμένη. Ο Φρίντριχ Ένγκελς, στην εισαγωγή του στο κλασικό έργο του Καρλ Μαρξ ‘Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία’ απαριθμεί κάποια πολύ συγκεκριμένα και ενδεικτικά του εύρους της Κομμούνας, μέτρα: «Στις 30 (σ.σ: Μάρτη) κατάργησε τη στρατιωτική θητεία, διέλυσε τον τακτικό στρατό και ανακήρυξε μοναδική ένοπλη δύναμη την εθνοφρουρά, στην οποία θα ανήκαν υποχρεωτικά όλοι οι ικανοί να φέρουν όπλα πολίτες, διέγραψε όλα τα ενοίκια κατοικιών από τον Οκτώβρη, του 1870 ως τον Απρίλη, καταλογίζοντας τα ποσά που ήδη πληρώθηκαν σε μελλοντική μισθωτική περίοδο, και ανέστειλε όλες τις πωλήσεις ενεχυρασμένων πραγμάτων στο δημαρχιακό ενεχυροδανειστήριο. Την ίδια μέρα επικυρώθηκε η εκλογή των αλλοδαπών που εκλέχτηκαν στην Κομμούνα, διότι «η σημαία της Κομμούνας είναι η σημαία της Παγκόσμιας Δημοκρατίας». Την 1^η Απρίλη αποφασίστηκε πως ο ανώτατος μισθός των εργαζομένων στην Κομμούνα, συνεπώς και των ίδιων των μελών της, δεν πρέπει να ξεπερνάει τις 6.000 φράγκα (4.800 μάρκα).[1]

Η προσίδια ταξική  «υλικότητα» της Κομμούνας «εγχαράχτηκε» στο πεδίο του κοινωνικού, ενώ, την ίδια στιγμή, καθόρισε το ίδιο το εύρος παρέμβασης της εργατικής τάξης. Όλα τα συγκεκριμένα μέτρα ελήφθησαν πάνω στο πεδίο της δομικής άρσης της «ποιοτικά» φορτισμένης κοινωνικοοικονομικής και πολιτικής θέσμισης. Οι Κομμουνάροι του Παρισιού, με την προσίδια ενεργοποίηση και δραστηριοποίηση τους, προσέδωσαν «υλικότητα» στο όραμα της οργανωμένης ισοπολιτείας (egalitarianism). Η Παρισινή Κομμούνα, επέβαλλε, στην πράξη,  την άμεση δημοκρατία των «από κάτω», εκεί όπου αίρονται οι πραγματικές όσο και συμβολικές-φαντασιακές θεσμίσεις και ιεραρχίες. Θα ορίζαμε την Παρισινή Κομμούνα ως εκείνη την «ρηξιακή» μορφή μίας αντιεραρχικής συγκρότησης της ίδιας  κοινωνικής και πολιτικής δομής. Η ανακλητότητα των εκλεγμένων αντιπροσώπων του εργατικού πλήθους εμβαθύνει το θεμελιώδες αμεσοδημοκρατικό εργατικό σημαίνον.

«Η Κομμούνα σχηματίστηκε από τους δημοτικούς συμβούλους που εκλέχτηκαν με γενική ψηφοφορία στα διάφορα διαμερίσματα του Παρισιού. Ήταν υπεύθυνοι και ανακλητοί σ’ οποιαδήποτε στιγμή. Αυτονόητο πως η πλειοψηφία τους αποτελείτο από εργάτες ή αναγνωρισμένους εκπροσώπους της εργατικής τάξης. Η Κομμούνα δεν έπρεπε να είναι ένα κοινοβολευτικό αλλά ένα εργαζόμενο σώμα, εκτελεστικό και νομοθετικό ταυτόχρονα. Η αστυνομία, ως τώρα όργανο της κυβέρνησης του κράτους, απογυμνώθηκε αμέσως απ’ όλες τις πολιτικές της ιδιότητες και μετατράπηκε στο υπεύθυνο και, σε κάθε στιγμή, ανακλητό όργανο της Κομμούνας. Το ίδιο και οι υπάλληλοι όλων των άλλων διοικητικών κλάδων. Από τα μέλη της Κομμούνας μέχρι τον τελευταίο υπάλληλο, η δημόσια υπηρεσία έπρεπε να εκτελείται έναντι εργατικού μισθού».[2]

Το πλήθος του Παρισιού, το εργατικό πλήθος «μετασχηματίστηκε» σε ενεργή κοινωνική τάξη που έδρασε αυτοτελώς. Με αυτόν τον τρόπο, η σύνθεση της πολλαπλότητας επέφερε αντιστροφή του ευρύτερου κοινωνικού «χωροχρόνου». Η αντιστροφή του δεδομένου «χωροχρόνου» σήμαινε ότι το εργατικό πλήθος των «ατομικών μονάδων» που συνυφάνθηκαν σε ενεργή κοινωνική τάξη έθεσε σε λειτουργία την διαδικασία της ριζικής και δομικής μεταβολής της σύνολης κοινωνικής ολότητας. Η μοναδική και πολλαπλή εξεγερσιακή «ροή» διαμόρφωσε το έδαφος για την ανάδυση μίας νέας «τοπικότητας» της εργατικής «μακροεξουσίας». Ο όρος «μακροεξουσία» μπορεί να ξενίσει.

Με την χρήση του συγκρεκριμένου όρου εννοούμε πως η Παρισινή Κομμούνα ενήργησε ως μορφή μίας «ολικής» αντιπροσώπευσης-συνάρθρωσης συμφερόντων που έτεινε να υπερβεί την παλαιά θέσμιση, επινοώντας ταυτόχρονα ένα νέο κοινωνικό ήθος και ύφος όχι άσκησης και διαχείρισης της κρατικής εξουσίας, αλλά συγκρότησης του όλου. Η λαϊκή-εργατική «μακροεξουσία» συγκροτείται σε αντιδιαστολή με την τοπική-πολιτική «μικροεξουσία», η οποία ισοδυναμεί με την μερικότητα του πολιτικού-αντιπροσωπευτικού στοιχείου, ήτοι με την υποεκπροσώπηση (ή και μη εκπροσώπηση στην κυβερνητική πράξη) των εργατικών συμφερόντων. Θα λέγαμε πως  η υποεκπροσώπηση κοινωνικών-ταξικών συμφερόντων αποτελεί την άλλη όψη της σημερινής-«κρισιακής» κρίσης αντιπροσώπευσης. 

Η Παρισινή Κομμούνα διαμόρφωσε τους όρους και τις προϋποθέσεις για μία ριζικά νέα και διαφορετική πρόσληψη του πολιτικού παιγνίου. «Σε αντίθεση με το λαό και το έθνος (των οποίων η βασική λειτουργία είναι η ομογενοποίηση), το πλήθος δεν μπορεί να ενοποιηθεί εύκολα. Ενοποιείται μόνο στη δράση του. Όταν μια σειρά μοναδικών και διαφορετικών ανθρώπων, όταν δηλαδή μοναδικές και διαφορετικές επιθυμίες, οι σπινοζικές cupitidates, βρίσκονται, μαζί, αποκτούν τη δυναμική μιας κοινής πολιτικής επιθυμίας που δημιουργείται εκείνη τη στιγμή. Ό,τι είχε συμβεί πριν (η ιδεολογία ή οι προσωπικές τους συνθήκες, αυτό που τους έκανε να βρεθούν στον ίδιο χώρο) και ό,τι θα συμβεί μετά (το αποτέλεσμα των αιτημάτων τους) μπαίνει σε παρένθεση. Το πλήθος ως υποκείμενο φτιάχνεται και διαλύεται μέσα στην προσωρινότητα και την ένταση της συνεύρεσης των διαφορετικών μοναδικοτήτων. Όταν οι ατομικές επιθυμίες  γίνονται κοινή επιθυμία μεταβάλλονται σε συντακτική δύναμη που μπορεί να αλλάξει τον κόσμο».[3]

Μία νέα διαλεκτική της θεωρίας, της σύνθεσης και της πράξης παρήχθη και αναπαρήχθη στο εδαφικό πλαίσιο της γαλλικής πρωτεύουσας. Η παραγωγή και η αναπαραγωγή της ταξικής θεωρίας και πράξης διαμόρφωσε μία ευρύτερη αλληλουχία «ρηξιακών» συμβάντων και εγκάρσιων τομών που προκαλούσαν την «αποϋλικοποίηση» της κεφαλαιοκρατικής εξουσίας. Εντός αυτού του βραχύβιου χρονικού διαστήματος, η Κομμούνα του Παρισιού παρήγαγε ιδεολογία που νοηματοδοτούσε το πεδίο του κοινωνικού, ιδεολογία που «εισπήδησε» στα «φανερά» επίπεδα της κεφαλαιοκρατικής ιδεολογίας και εξουσιαστικής θέσμισης. Το εργατικό εύρος του Μαρτίου του 1871 δύναται να προσδιοριστεί ως σύγκρουση μεταξύ αστικής και εργατικής ιδεολογίας, μίας σύγκρουσης που «διεξήχθη» χωρίς την μεσολάβηση των κομματικών συσσωματώσεων.  Η Παρισινή Κομμούνα αποκρυστάλλωσε την οργανική διαλεκτική της θεωρίας και της πράξης, σε εύρος πρωτόγνωρο για τα μέχρι τότε δεδομένα. Επίσης, έθεσε επί τάπητος το μείζον ζήτημα της κατάλυσης της κρατικής μηχανής.

Το κράτος, που κανονικοποιείται «απ’ το ρόλο του σαν παράγοντα πολιτικής οργάνωσης των κυρίαρχων τάξεων, που συνήθως, εξ’ αιτίας της απομόνωσης των κοινωνικο-οικονομικών σχέσεων, της διαίρεσης σε μερίδες της αστικής τάξης, κ.λ.π., είναι ανίκανες να ανυψωθούν με τα δικά τους μέσα στο ηγεμονικό επίπεδο απέναντι στις κυριαρχούμενες τάξεις. Ακριβώς μ’ αυτό το νόημα πρέπει να κατανοήσουμε, τις συχνές εκφράσεις των Μαρξ, Ένγκελς και Λένιν για το κράτος σαν «οργάνωση της κυρίαρχης τάξης» ή σαν «οργάνωση ταξικής κυριαρχίας».[4]  

Ο Λένιν εκτίμησε  διαφορετικά την επιδίωξη υπέρβασης του κρατικού μηχανισμού από την Παρισινή Κομμούνα. Θεωρούσε πως, η εμπροσθοβαρής κοινωνική και πολιτική κίνηση των Γάλλων Κομμουνάρων κατέτεινε στον  «ποιοτικό» μετασχηματισμό της κρατικής μηχανής, ήτοι στην εγκαθίδρυση διαφορετικών δημοκρατικών θεσμών. Σε αυτή την περίπτωση, δεν «συγκροτείται» και δεν εμβαθύνεται η δράση που στοχεύει προς την κατεύθυνση του δομικού μετασχηματισμού της κρατικής εξουσίας.

Με άλλα λόγια διατυπωμένο, η Κομμούνα (κατά τον Λένιν) δεν επεδίωξε την ολική και δομική αποδόμηση της κρατικής μηχανής.[5] Η Κομμούνα του Παρισιού νοείται κι ορίζεται ως θεμελιακό κοινωνικό, πολιτικό και ιδεολογικό «ρηξιακό» συμβάν που αναδιαμόρφωσε ριζικά το μέχρι τότε καθορισμένο πεδίο της αντιπαράθεσης μεταξύ του άρχοντος συγκροτήματος εξουσίας και της εργατικής τάξης. Η Παρισινή Κομμούνα άλλαξε την πρόσληψη του κοινωνικού κόσμου.

---

[1] Βλ. σχετικά, Ένγκελς, Φρίντριχ, ‘Εισαγωγή στον εμφύλιο πόλεμο στη Γαλλία του Καρλ Μαρξ’, Πρόλογος-Μετάφραση: Σκουφής Παναγιώτης, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα, 2014, σελ. 24-25. Πολύ σημαντική είναι και η «αποκρατικοποίηση» της θρησκείας, των θρησκευτικών ζητημάτων και της ίδιας της θρησκευτικής πίστης. Ο χωρισμός κράτους και εκκλησίας έθεσε τους όρους για την εμπέδωση και την ευρύτερη εμβάθυνση ενός ευρύτερου κοσμικού προτάγματος, όψεις του οποίου επηρέασαν και εν πολλοίς διαμόρφωσαν την περίφημη «λαϊκότητα» και κοσμικότητα του γαλλικού κράτους. 

[2] Βλ. σχετικά, Μαρξ Καρλ, ‘Ο εμφύλιος πόλεμος στη Γαλλία’, Εισαγωγή: Ένγκελς Φρίντριχ, Πρόλογος-Μετάφραση: Σκουφής Παναγιώτης, Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα, 2014, σελ. 99-100. Η παρέμβαση της Κομμούνας στους κατεξοχήν καταπιεστικούς μηχανισμούς του αστικού κράτους, (αστυνομία & ένοπλες δυνάμεις), προσέλαβε τα χαρακτηριστικά της ποιοτικής τους «αποφόρτισης» και της ταυτόχρονης άρσης των ταξικών-κατασταλτικών τους χαρακτηριστικών. Η παρέμβαση αυτή εντάσσεται στο πλαίσιο της δομικής μεταβολής της κρατικής δομής.

[3] Βλ. σχετικά, Δουζίνας Κώστας, ‘Αντίσταση και Φιλοσοφία στην κρίση. Πολιτική, ηθική και Στάση Σύνταγμα’, Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, Αθήνα, 2011, σελ. 190.

[4] Βλ. σχετικά, Πουλαντζάς Νίκος, ‘Πολιτική Εξουσία και Κοινωνικές Τάξεις’, τόμος β’, γ’ έκδοση, Μετάφραση: Χατζηπροδρομίδης Λ., Εκδόσεις Θεμέλιο, Αθήνα, 1982, σελ. 154.

[5] Βλ. σχετικά, Λένιν Β.Ι., ‘Κράτος και Επανάσταση.’ (Η διδασκαλία του μαρξισμού για το κράτος και τα καθήκοντα του προλεταριάτου στην επανάσταση), Εκδόσεις Σύγχρονη Εποχή, Αθήνα, 2007, σελ. 54. Η ανάλυση του Βλαντίμιρ Λένιν, για το κράτος και για τον προσίδιο ρόλο του, είναι εξαιρετικά εμβριθής. Ο Λένιν κατέδειξε πως η οργανωμένη εργατική τάξη οφείλει να έχει ως στόχο την υπέρβαση (βλέπε αποδόμηση) της κρατικής μηχανής. Σε αυτή την περίπτωση, στα θεμελιώδη χαρακτηριστικά της προλεταριακής εξεγερσιακής τομής εγγράφεται η δομική μετατόπιση του κέντρου βάρους από τον κράτος προς την ενεργή «κοινωνία των δρώντων παραγόντων της παραγωγής». (Όρος του Νίκου Πουλαντζά). Πάνω στις αναλύσεις του Λένιν (και των Μαρξ & Ένγκελς), στηρίχθηκε ο Νίκος Πουλαντζάς, ο οποίος συνέβαλλε όσο λίγοι στον εμπλουτισμό της μαρξιστικής θεωρίας περί κράτους. 

*πολιτικός επιστήμονας, υποψήφιος διδάκτωρ ΑΠΘ