 |
| του Σίμου Ανδρονίδη* |
Το έργο ‘Διαλεκτική του Διαφωτισμού’ των Χορκχάϊμερ και
Αντόρνο έθεσε τις βάσεις για την διαμόρφωση μίας ‘νέας’ διαλεκτικής της σκέψης
και της πράξης. Η ‘νέα’ διαλεκτική της σκέψης, αντλώντας στοιχεία από την πλούσια και γόνιμη παράδοση του κλασικού
Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, κινείται «αενάως» στο «χώρο» και στο «χρόνο»,
μετασχηματιζόμενη ταυτόχρονα σε πρωταρχική «αξία» της ανθρώπινης ζωής.
«Στόχος του διαφωτισμού υπό την ευρύτατη έννοια της
προοδεύουσας σκέψης ήταν....
ανέκαθεν να απαλλάξει τους ανθρώπους από τον φόβο και
να τους εγκαταστήσει ως κυρίους. Όμως η πλήρως πεφωτισμένη γη αστράφτει στον
αστερισμό της θριαμβευτικής συμφοράς. Πρόγραμμα του διαφωτισμού ήταν η
απομαγικοποίηση του κόσμου».[1]
Και η επιδίωξη της
απομαγικοποίησης του κόσμου εδράζεται πάνω στην γνώση, ή ορθότερα, πάνω στη
διάχυση της γνώσης σε όλο το κοινωνικό γίγνεσθαι. Η γνώση μεταλλάσσεται σε
πράξη, η πράξη μεταλλάσσεται σε γνώση, κάτι που συμβάλλει στον επανακαθορισμό
της κοινωνικής ολότητας. Ο κόσμος που μας περιβάλλει δύναται να γίνει
αντιληπτός μέσω της γνώσης, μέσω της διαδικασίας απόκτησης της γνώσης. Η ‘νέα’
διαλεκτική της σκέψης εγκιβωτίζεται οργανικά στο πεδίο του κοινωνικού, σε εκείνο
το «κρίσιμο» πεδίο αναπαραγωγής ενός δεδομένου κοινωνικοοικονομικού
σχηματισμού.
Οι δύο συγγραφείς
χρησιμοποιούν τον μύθο του Οδυσσέα ακριβώς για να ορίσουν και να προσδιορίσουν
συνάμα τα νέα και «διευρυμένα» όρια του Διαφωτισμού, που ισοδυναμεί με την
μεταφορική μετάβαση από το έρεβος στο φως, στο λυτρωτικό φως της γνώσης.
«Ο πανούργος Οδυσσέας δεν μπορεί να πράξει διαφορετικά: στη
φυγή του, ακόμη στην εμβέλεια των λιθοβολούντων χεριών του γίγαντα, δεν τον
χλευάζει απλώς, αλλά του αποκαλύπτει το αληθινό του όνομα και την καταγωγή του,
σαν να είχε ακόμη τόση εξουσία ο προϊστορικός κόσμος πάνω σε αυτόν που μόλις
είχε ίσα ίσα καταφέρει να γλιτώσει, ώστε, αφού ονομάσθηκε μια φορά Κανένας, θα
έπρεπε να φοβάται μήπως ξαναγίνει Κανένας, αν δεν αποκαταστήσει την ταυτότητα
του μέσω της μαγικής λέξης που είχε μόλις αποσυνδεθεί από την μαγική
ταυτότητα».[2]
Ο Οδυσσέας, «υιοθετώντας»
το περίφημο όνομα Κανένας, κινείται προς την κατεύθυνση απόκτησης της
απαραίτητης και «αναγκαίας» μηχανικής της γνώσης. Ο Κανένας που τύφλωσε τον
Κύκλωπα, ήταν ένας και ταυτόχρονα πολλοί. Η λέξη, το νόημα της λέξης Κανένας
διαμορφώνει και οριοθετεί το πλαίσιο του «νέου» κόσμου. Με αυτό τον τρόπο,
εκκινεί η διαδικασία της μετάβασης και της μετατόπισης προς τις επώδυνες
«ωδίνες» της «γέννησης» του ορθολογικά σκεπτόμενου ανθρώπου, ο οποίος
συμβολοποιείται και «προσωποποιείται» όχι απλώς στον Οδυσσέα, αλλά στον Κανένα.
Ο περίφημος και
ουσιαστικός Κανένας συμβολίζει αφενός μεν την υπέρβαση του «προϊστορικού»
κόσμου αφετέρου δε την μετάβαση σε έναν «νέο» κόσμο όπου οι διάφοροι και
περιώνυμοι «Κύκλωπες» νιώθουν και βιώνουν «εσωτερικά» την δύναμη της γνώσης,
ουσιαστικά την δύναμη του φωτός. Ο Κανένας είναι ένας. Ο Κανένας είναι πολλοί. Μπορεί
να είναι ο Οδυσσέας, μπορεί να είναι και ο σύντροφοι του Οδυσσέα. Το μεγάλο
ταξίδι προς την Ιθάκη επιτάσσει την άρση όλων των δυσκολιών, επιτάσσει το
«άνοιγμα» στη «θάλασσα» της σπουδαίας και «μοναδικής» γνώσης.
Και πόσες φορές στην
ανθρώπινη ιστορία, στην ιστορία των ανθρώπινων κοινωνιών, ο συλλογικός «Κανένας»
δεν ήρθε αντιμέτωπος με την δύναμη, την εξουσία και την ισχύ των διάφορων
«Κυκλώπων». Και, ως αποτέλεσμα της ανεστραμμένης «κίνησης» της ανθρώπινης
ιστορίας ο συλλογικός «Κανένας» έχει καταγάγει νίκες, που, εκείνη την κρίσιμη
στιγμή, σφυρηλάτησαν και «αναζωογόνησαν» αφενός μεν το πάντα ανήσυχο ανθρώπινο
πνεύμα αφετέρου δε επανακαθόρισαν και ανασημασιοδότησαν την διαδικασία
συγκρότησης των ανθρώπινων κοινωνιών.
Ο Κανένας, αίρει τον
φόβο και την άγνοια, αποκτά «όνομα», μετουσιώνεται σε μία προσίδια ανθρώπινη
πράξη: γίνεται ο άνθρωπος που θέτει τα θεμέλια της «νέας» γνωσιακής-οντολογικής
σκευής, ο άνθρωπος που ανάγεται στο φως. Ο Οδυσσέας, ο Κανένας προχωρά στην
«απομαγικοποίηση» του κόσμου. Η Διαλεκτική του Διαφωτισμού των Χορκχάϊμερ και
Αντόρνο συμφύεται οργανικά με την «νέα» γνωσιακή συγκρότηση της κοινωνικής
ολότητας. Και αυτή η γνωσιακή συγκρότηση είναι απαραίτητη για την αντιμετώπιση
του φασισμού-ναζισμού και της Χρυσής Αυγής.
Η ΄νέα’ διαλεκτική
της γνώσης περιλαμβάνει τον Κανένα ως οντότητα, ως ολότητα γνώσης. Η ‘νέα’
διαλεκτική, ο ‘νέος’ διαφωτισμός συγκροτείται πάνω στη μηχανική της γνώσης,
μίας γνώσης που προσδιορίζει τον άνθρωπο και τις δραστηριότητες του.
«Ο ομηρικός λόγος
δημιουργεί την καθολικότητα της γλώσσας, αν δεν την προϋποθέτει κιόλας. Μέσω
της εξωτερικιστικής μορφής της παρουσίασης της καταλύει την ιεραρχική τάξη
πραγμάτων της κοινωνίας ακόμη και όπου την εξυμνεί, μάλιστα δε ιδιαίτερα εκεί».[3]
Ο «ομηρικός λόγος
αίρει τις προϋποθέσεις συγκρότησης της «ιεραρχικής τάξης πραγμάτων»,
συμβάλλοντας με αυτόν τον τρόπο στην οντολογική-ορθολογική απεικόνιση ενός
κόσμου όπου η γνώση και η σκέψη θα αποτελούν τα απεικάσματα ορισμού του «νέου»
κόσμου. Και βασικό απείκασμα αυτού του «νέου» κόσμου αποτελεί η έντονα γνωσιακή
πράξη και πρακτική του Κανένα, ο οποίος μεταβάλλει ριζικά τον τρόπο θέασης του
κόσμου. Η ‘Διαλεκτική του Διαφωτισμού συγκροτείται ακριβώς πάνω σε μία
ορθολογική έγκληση που περιλαμβάνει οργανικά την Οδύσσεια του Ομήρου ως
απείκασμα και έναυσμα ταυτόχρονα της λογικής σκέψης και πράξης.
Η ‘Διαλεκτική του
Διαφωτισμού’ των Χορκχάϊμερ και Αντόρνο τέμνει και ανατέμνει όλη την γνωσιακή
‘δυτική’ συγκρότηση, εγκαλώντας εκείνα τα χαρακτηριστικά που νοούνται και
σημασιοδοτούνται ως φωτεινοί «σηματοδότες» ενός «νέου» και βαθιά ανθρώπινου
κόσμου. Η ‘νέα’ διαλεκτική της ανθρώπινης σκέψης και χειραφέτησης περιλαμβάνει
οργανικά αυτό το σπουδαίο από κάθε άποψη πνευματικό δημιούργημα.
[1]
Βλ.σχετικά, Χορκχάϊμερ Μαξ & Αντόρνο
Τέοντορ, ‘Διαλεκτική του Διαφωτισμού’, Μετάφραση: Αναγνώστου Λευτέρης,
Επίμετρο: Ψυχοπαίδης Κοσμάς, Επιμέλεια:
Κουζέλης Γεράσιμος, Εκδόσεις Νήσος, Αθήνα, 1996, σελ. 29.
[2]
Βλ.σχετικά, Χορκχάϊμερ Μαξ & Αντόρνο
Τέοντορ, ‘Διαλεκτική του Διαφωτισμού’…ό.π,
σελ. 125.
[3]
Βλ.σχετικά, Χορκχάϊμερ Μαξ & Τέοντορ
Αντόρνο, ‘Διαλεκτική του Διαφωτισμού…ό.π, σελ. 89-90.
*πολιτικός επιστήμονας, υποψήφιος διδάκτωρ ΑΠΘ
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου