Μαρξισμός, αιτιοκρατία και ελευθερία / Παν. Μαυροειδής

Παν. Μαυροειδής

Συζητώντας το βιβλίο του Terry Eagleton ‘’Γιατί ο Μαρξ είχε δίκιο’’, (Εκδόσεις ΠΑΤΑΚΗ) (Μέρος 3)

‘’Ο μαρξισμός αποτελεί μια μορφή αιτιοκρατίας. Βλέπει τους ανθρώπους απλώς ως εργαλεία της ιστορίας, κι έτσι τους αφαιρεί την ελευθερία και την ατομικότητα τους. Ο Μαρξ πίστευε σε μια ανυπέρβλητη...

ιστορική νομοτέλεια, που επιβάλλε­ται αδυσώπητα και την οποία δεν μπορεί ν' ανα­τρέφει καμία ανθρώπινη ενέργεια. Η φεουδαρχία ήταν προορισμένη να γεννήσει τον καπιταλισμό, και ο καπιταλισμός θα δώσει αναπόφευκτα τη θέση του στον σοσιαλισμό. Υπό αυτό το πρίσμα, η θεωρία του Μαρξ για την ιστορία αποτελεί απλώς μια κοσμική εκδοχή της Θείας Πρόνοιας ή της Μοίρας. Όπως και τα μαρξιστικά κράτη, προσβάλλει την ανθρώπινη ελευθερία και αξιο­πρέπεια’’.

Ο Terry Eagleton στο Τρίτο κεφάλαιο του βιβλίου του, ξεδιπλώνει ουσιώδεις προβληματισμούς πάνω σε αυτόν τον ισχυρισμό.

 

Κάθε άλλο παρά βιάζεται να ‘’ελαφρύνει’’ τη θέση του Μαρξ, να την ‘’αποκαταστήσει’’ αγχωδώς ή να την αποποιηθεί βολικά.

 

Με τη γνωστή του μέθοδο θα παρασύρει τον αναγνώστη σε ένα δρόμο εμβάθυνσης, κατανόησης της σκέψης του Μαρξ και ανάδειξης των βασικών στοιχείων της.

 

Μπορούμε να ξεκινήσουμε με το ερώτημα ποια είναι η ειδοποιός διαφορά του μαρξισμού, ξεκινά τους συλλογισμούς του, ανατρέποντας μια σειρά στερεότυπα.

Όχι, δεν είναι η επανάσταση, καθώς αυτή είναι πολύ προγενέστερη έννοια του έργου του Μαρξ.

 

Ούτε το εργατικό κίνημα και οι σοσιαλιστικές ιδέες, που προϋπήρχαν και όταν ο Μαρξ ήταν ακόμη φιλελεύθερος.

Μα και ο κομμουνισμός έχει αρχαίες ρίζες, όσο για το επαναστατικό κόμμα, η συζήτηση για αυτό την είχε γεννήσει η Γαλλική Επανάσταση, σημειώνει.

 

Την έννοια της κοινωνικής τάξης πράγματι ο Μαρξ την επαναπροσδιόρισε ουσιαστικά, χωρίς όμως να είναι αυτός που την καθιέρωσε.

 

Όσο για την συνεργατική κοινωνία, προφανώς δεν μπορούμε να αγνοήσουμε ότι πολλοί την επαγγέλθηκαν χωρίς να είναι μαρξιστές, όπως για παράδειγμα οι αναρχικοί.

Από την άλλη, η έννοια της αλλοτρίωσης εισήχθηκε από τον Hegel και όχι από τον Μαρξ.

 

Στο έργο του Μαρξ, ξεχωρίζουν δύο ισχυρές κεντρικές ιδέες που σχετίζονται με τον πρωταρχικό ρόλο του οικονομικού παράγοντα και την διαδοχή των τρόπων παραγωγής, χωρίς όμως και αυτές να είναι ιδιαίτερα καινοτομικές.

 

Η ταξική πάλη επίσης, ενώ βρίσκεται στον πυρήνα της σκέψης του Μαρξ, δεν πρέπει να ξεχνάμε πως εξίσου ισχυρά είχε αναδειχθεί ο ρόλος της από πολλούς όπως ο Βολταίρος ή και ο Ζαν Ζακ Ρουσσό.

 

Με την ευκαιρία ο Terry Eagleton, θα προκαλέσει τον αναγνώστη, με διάφορα ερωτήματα πάνω στη γνωστή ρήση του Μαρξ από το Κομμουνιστικό Μανιφέστο ότι ‘’η ιστορία των κοινωνιών, είναι η ιστορία της ταξικής πάλης’’.

‘’Το βούρτσισμα των δοντιών την περασμένη Τετάρτη, δύσκολα μπορεί να συνδεθεί με την ταξική πάλη’’, σημειώνει δηκτικά. Μήπως όμως - αυτο-διορθώνει τη σκέψη του- ο Μαρξ αναφέρεται στα μείζονα δημόσια και όχι ιδιωτικά γεγονότα; Μα και πάλι, αναρωτιέται, δημόσιο γεγονός είναι και ένας καυγάς στο μπαρ! Από την άλλη, ‘’αν τον Τσε τον είχε πατήσει φορτηγό, αυτό θα μπορούσε να θεωρηθεί αποτέλεσμα της ταξικής πάλης;’’.

 

Ο συγγραφέας θα αφήσει για λίγο τα παιγνιώδη ερωτήματα, τονίζοντας πως ίσως θα μπορούσε κανείς να πει ότι αυτό που ήθελε να επισημάνει κατ’ ουσίαν ο Μαρξ –και όχι απολύτως κυριολεκτικά- ήταν το θεμελιακό ρόλο της ταξικής πάλης στην ιστορία.

 

Αμέσως μετά, επανέρχεται στο μαρτύριο των ερωτημάτων και αναρωτιέται: Μα μπορούμε να πούμε στα σοβαρά πως μόνο η κοινωνική τάξη παρέχει κίνητρο πολιτικής δράσης; Επιβεβαιώνεται αυτό όταν βλέπουμε για παράδειγμα αιτίες μεγάλων γεγονότων να είναι η εθνική ταυτότητα ή οι θρησκευτικές πεποιθήσεις;

 

Πρέπει λοιπόν να σκεφτούμε καλύτερα πάνω στο πως θα μπορούσε να θεωρηθεί ως ‘’θεμελιακό’’ στοιχείο η ταξική πάλη.

 

Ασφαλώς πρέπει να αναγνωριστεί στον Μαρξ πως ανέδειξε πειστικά πως ''πλείστα γεγονότα, θεσμοί, σκέψεις και ρεύματα αντανακλούν και διαμορφώνονται από την ταξική πάλη''.

 

Από την άλλη, πρέπει να αντιληφτούμε το ρόλο της ιστορίας στην ταξική πάλη, κατανοώντας την ιστορία, όχι σαν οτιδήποτε έχει συμβεί γενικά, αλλά με την ‘’έννοια της σημαίνουσας πορείας των γεγονότων, της υποδομής των όσων συμβαίνουν’’.

 

Να λοιπόν που θα μπορούσε να εντοπιστεί η πρωτοτυπία της σκέψης του Μαρξ: Στον συνδυασμό μιας επαναθεμελιωμένης αντίληψης για την ταξική πάλη σε συνδυασμό όμως με την ιστορική εξέλιξη των τρόπων παραγωγής.

 

Με την έννοια αυτή, ο μαρξισμός, πράγματι αποτελεί και μια θεωρία μακροπρόθεσμης ιστορικής αλλαγής, όσο και μια πρακτική που στοχεύει σε αυτή την αλλαγή.

 

Με τους συλλογισμούς αυτούς ο Terry Eagleton θεμελιώνει πρώτα κριτικά την προσέγγιση του Μαρξ σε ότι αφορά την ιστορική εξέλιξη, για να ασχοληθεί στη συνέχεια με τις αιτιάσεις εναντίον της, χωρίς να λείπουν οι δικές του παρατηρήσεις.

 

Κάθε τρόπος παραγωγής, συγκροτείται από τον συνδυασμό των ‘’παραγωγικών δυνάμεων’’ και των παραγωγικών σχέσεων’’, των σχέσεων ανάμεσα στις τάξεις.

 

Υποτίθεται ότι οι παραγωγικές δυνάμεις έχουν την τάση να αναπτύσσονται και καθοριστικός εδώ είναι ο ρόλος της τάξης που κυριαρχεί. Αν λοιπόν οι παραγωγικές σχέσεις φρενάρουν την ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων, διαμορφώνεται η υποδομή των επαναστάσεων και η μετάβαση σε νέο τρόπο παραγωγής.

 

Να λοιπόν η θρησκευτικού τύπου ''αιτιοκρατία'', έξω από την ελεύθερη δράση των ανθρώπων, για να επανέλθουμε στην αρχική κριτική στο μαρξισμό.

 

‘’Αλήθεια όμως’’, ρωτάει πάλι ο συγγραφέας, ‘’γιατί να αναπτύσσονται πάντα οι παραγωγικές δυνάμεις;’’. Και γιατί να ‘’διαλέγουν’’ την τάξη που θα τις προωθήσει;

 

Δεν πρόκειται για καμία εγγενή παρόρμηση θα σημειώσει, αλλά για μια επιταγή η οποία απλούστατα προσιδιάζει στον καπιταλισμό. Ο καπιταλισμός πρέπει να αναπτύσσεται, όχι από αλτρουισμό για να ταΐσει τον κόσμο, αλλά επειδή όρος ύπαρξής του, είναι η ύπαρξη πλεονάσματος.

 

Άθελά τους λοιπόν οι καπιταλιστικές τάξεις, προωθούν τις παραγωγικές δυνάμεις και αναπόφευκτα μαζί με αυτές δημιουργούν και κοινωνικό υλικό, μα και πνευματικό πλούτο. Προάγουν παραγωγικά μέσα από τα οποία παραμένει αποκλεισμένη η πλειονότητα των μελών της ταξικής κοινωνίας, ωστόσο έτσι δημιουργούν ένα κληροδότημα προς όφελος των ανθρώπων στο κομμουνιστικό μέλλον.

Θα μπορούσαμε να πούμε ότι αρκεί η ανάπτυξη των παραγωγικών δυνάμεων για να γεννηθεί η ανάγκη της ανατροπής των εκμεταλλευτικών παραγωγικών σχέσεων μέσω της επανάστασης;

 

Ή μήπως είναι αναγκαίο ένα ευρύτερο φάσμα παραγόντων;

Κάθε ρηξικέλευθη αλλαγή στις παραγωγικές δυνάμεις, δεν είναι απαραίτητο να οδηγήσει σε νέες παραγωγικές σχέσεις. Ο Terry Eagleton σημειώνει εξαιρετικά περιεκτικά: ‘’παραγωγικές δυνάμεις και παραγωγικές σχέσεις δεν σχηματίζουν αξεχώριστα ζευγάρια που χορεύουν αρμονικά στην πορεία της ιστορίας. Κάθε στάδιο ανάπτυξης των παραγωγικών δυνάμεων συνοδεύεται από ένα ολόκληρο φάσμα ενδεχόμενων κοινωνικών σχέσεων και τίποτα δεν εγγυάται ότι κάποιο συγκεκριμένο σύστημα σχέσεων θα γίνει πραγματικότητα’’.

 

Η πολυπλοκότητα αυτή δεν αφαιρεί την σπουδαιότητα της σκέψης του Μαρξ: Η συσχέτιση των δυνάμεων και των σχέσεων παραγωγής είναι διαφωτιστική. ‘’Μας επιτρέ­πει, μεταξύ άλλων, να αναγνωρίσουμε ότι μπορούμε να έχουμε μόνο ορισμένες κοινωνικές σχέσεις όταν οι παραγωγικές δυνάμεις έχουν αναπτυχθεί σε ορι­σμένο βαθμό. Για να ζήσουν κάποιοι άνθρωποι πολύ πιο άνετα από άλλους, πρέπει να παραγάγεις ένα ευμέγεθες οικονομικό πλεόνασμα· κι αυτό είναι εφικτό μόνο σ' ένα ορισμένο επίπεδο παραγωγικής ανάπτυξης. Δεν μπορείς να συντηρήσεις μια τερά­στια βασιλική αυλή, με όλους τους τροβαδούρους, τους ακόλουθους, τους γελωτοποιούς και τους θα­λαμηπόλους της, όταν όλοι οι υπόλοιποι πρέπει να απασχολούνται αποκλειστικά με το να βόσκουν γί­δια ή να σκάβουν χωράφια, απλώς και μόνο για να επιβιώσουν’’.

 

Η ανάπτυξη όμως και η ιστορία, κάθε άλλο είναι μια συνεχής πρόοδος. Αντίθετα, στις ταξικές κοινωνίες, κάθε πρόοδος περιέχει και την οπισθοδρόμηση, αλλά αυτή η πρόσθια και ανοδική κίνηση οδηγεί στο να αποκτούν οι άνθρωποι πιο πολύπλοκες ανάγκες και επιθυμίες και να συνεργάζονται με πιο πολύπλοκους και ικανοποιητικούς τρόπους προσωπικής ολοκλήρωσης. Κάθε πρόοδος των παραγωγικών δυνάμεων συνιστά νίκη τόσο του πολιτισμού όσο και της βαρβαρότητας. Προσφέρει μεν νέες δυνατότητες χειραφέτησης, αλλά είναι βαμμένη με αίμα.

 

‘’Ο Μαρξ δεν ήταν κανένας αφελής έμπορος της προόδου’’, σημειώνει ο Terry Eagleton. Στη σκέψη του, υπάρχει μια αλληλεπίδραση ανάμεσα στο ‘’αναπόφευκτο’’ και την ελευθερία. Σε κάποια σημεία του έργου του, φαίνεται να πιστεύει ότι η ταξική πάλη είναι μεν ελεύθερη κατά μία έν­νοια, αλλά αναπόφευκτα εντείνεται υπό ορισμένες ιστορικές συνθήκες και ενίοτε η έκβαση της μπορεί να προβλεφθεί με βεβαιότητα. Ας πάρουμε, λόγου χάριν, το ζήτημα του σοσιαλισμού. Ο Μαρξ φαίνε­ται να θεωρεί την έλευση του σοσιαλισμού αναπό­φευκτη. Το λέει επανειλημμένα. Στο Κομουνιστικό Μανιφέστο, η πτώση της καπιταλιστικής και η νίκη της εργατικής τάξης περιγράφονται ως «εξίσου αναπόφευκτες». Αλλά αυτό δεν οφείλεται στο ότι ο Μαρξ πιστεύει σε κάποιον κρυφό ιστορικό νόμο που θα φέρει τον σοσιαλισμό ανεξάρτητα από τις ανθρώπινες ενέργειες. Αν πίστευε κάτι τέτοιο, δεν θα προέτρεπε σε πολιτικούς αγώνες.

 

‘’Αν ο σοσιαλι­σμός είναι όντως αναπόφευκτος, γιατί να μην πε­ριμένουμε απλώς την έλευση του. παραγγέλνοντας εν τω μεταξύ ινδικό φαγητό ή χτυπώντας τατουάζ; Η ιστορική αιτιοκρατία αποτελεί συνταγή πολιτι­κού ησυχασμού. Στον εικοστό αιώνα, έπαιξε βασικό ρόλο στην αποτυχία του κομουνιστικού κινήματος να καταπολεμήσει τον φασισμό, καθώς καλλιέργησε για κάποιο διάστημα τη βεβαιότητα ότι ο φασισμός δεν ήταν τίποτα περισσότερο από τον επιθανάτιο ρόγχο ενός καπιταλιστικού συστήματος που βρι­σκόταν στα πρόθυρα της εξαφάνισης. (…) Οι φράσεις που αρχίζουν με τις λέξεις «Είναι πλέον αναπόφευκτο να...» μας ακούγονται γενικά δυσοίωνες’’, σημειώνει ο συγγραφέας.

 

Το ‘’αναπόφευκτο’’ του σοσιαλισμού κατά τον Μαρξ δεν σημαίνει πως μπορούμε κάλλιστα να μείνουμε αραχτοί.

Αντιθέτως, προβάλλεται με την ουσιαστική έννοια: Αν ο καπιταλισμός αποτύχει οριστικά, η εργατική τάξη δεν θα έχει κανέναν λόγο να μην καταλάβει η ίδια την εξουσία, ενώ θα έχει λόγο να το κάνει. Τα μέλη της θα αναγνωρίσουν πως τους συμφέρει να αλλάξουν το σύστημα και πως, όντας η πλειονότητα, έχουν και τη δύναμη να το πράξουν.

Πρόκειται για λογική παράθεση. Γιατί στην ευχή να συνεχίσεις να σέρνεις μια άθλια ύπαρξη μέσα σ' ένα καθεστώς που μπορείς να μεταβάλεις προς όφελος σου; Θεωρητικά μπορεί να μην συμβεί, αλλά δεν είναι λογικό; Μα και ισχυρά πιθανό συνάμα; Για να καταφύγουμε πάλι στην εφευρετικότητα του Terry Eagleton: ‘’Γιατί να αφήσεις το πόδι σου να σε τρώει ανυπόφορα, όταν μπορείς να το ξύσεις;’’

 

Συνεπώς το ‘’αναπόφευκτο’’ στον Μαρξ δεν σημαίνει μοιραίο και σίγουρο, αλλά, από την άλλη, δεν αποτελεί ένα απλό ενδεχόμενο. Σε καμία περίπτωση. 

 

Κάπως ειρωνικά ο συγγραφέας θα σχολιάσει: ‘’Δεν υπάρχει καμία νομοτέλεια που να σε υποχρεώνει μα καταβροχθίσεις ένα ζουμερό χοιρινό παϊδάκι όταν λυσσάς από την πείνα. Ως πιστός μουσουλμάνος, μπορεί να προτιμήσεις τον θάνατο’’.

Μπορεί ο καπιταλισμός να ταλα­ντεύεται στο χείλος του γκρεμού, αλλά δεν είναι βέβαιο ότι θα τον διαδεχτεί ο σοσιαλισμός. Μπορεί να τον αντικαταστήσει ο φασισμός ή η βαρβαρότητα. Ίσως η εργατική τάξη να βγει υπερβολικά εξασθε­νημένη και αποθαρρυμένη από την κατάρρευση του συστήματος και να μην έχει τη δύναμη να δράσει εποικοδομητικά. Σ' ένα ασυνήθιστα απαισιόδοξο χωρίο ο Μαρξ διατυπώνει τη σκέψη ότι η ταξική πάλη μπορεί να καταλήξει στην «αμοιβαία κατα­στροφή» των ανταγωνιζόμενων τάξεων.

 

Αν ο Μαρξ ήταν ακραιφνής υποστηρικτής της αιτιοκρατίας, θα ήταν και σε θέση να μας πει πότε και πώς θα εγκαθιδρυ­όταν ο σοσιαλισμός. Αλλά υπήρξε προφήτης υπό την έννοια ότι αποκήρυξε την αδικία, όχι υπό την έννοια ότι έβλεπε το μέλλον μέσα σε κρυστάλλινη σφαίρα.

Δεν ήταν μελλοντολόγος, συνεπώς δεν υπήρξε και αιτιοκράτης, παρά τις όποιες αμφισημίες ή ανίστοιχες αναγνώσεις του έργου του.

 

«Η ιστορία», γράφει ο Μαρξ, «δεν κάνει τίποτα, δεν κατέχει κανέναν τεράστιο πλούτο, δεν δίνει κα­μία μάχη. 0 άνθρωπος, ο πραγματικός ζωντανός άνθρωπος, τα κάνει όλα αυτά, αυτός κατέχει και μάχεται· η "ιστορία" δεν λειτουργεί ως υποκείμενο που χρησιμοποιεί τον άνθρωπο για να επιτύχει τους δικούς του σκοπούς, η ιστορία δεν είναι τίποτε άλλο παρά η δραστηριότητα του ανθρώπου που επιδιώκει τους σκοπούς του».

 

Η παραπάνω τοποθέτηση έχει χρησιμοποιηθεί συχνά σε μια λογική ''κάθαρσης'' του έργου του Μαρξ, απαλλαγής του από ‘’αιτιοκρατικές παρεκκλίσεις’’ και ανάδειξης της προτεραιότητας της ταξικής πάλης στις παραγωγικές σχέσεις, αντί για τις παραγωγικές δυνάμεις.

 

Ο Terry Eagleton παραθέτει σκέψεις αυτών των ρευμάτων, αλλά δε φαίνεται πρόθυμος να απλοποιήσει τα πράγματα. Επιμένει στην επισήμανση στοιχείων της σκέψης του Μαρξ και του Ένγκελς που παραπέμπουν σε λογικές ‘’αναπόφευκτης νομοτέλειας’’. Επιχειρεί όμως να εμβαθύνει σε αυτές και να τις ερμηνεύσει.

 

Σε ορισμένες περιπτώσεις ο Ένγκελς διακρίνει αυστηρά τους ιστορικούς από τους φυσικούς νόμους, ενώ σε άλλες επισημαίνει ομοιότητες μεταξύ τους. 0 Μαρξ φλερτάρει με την ιδέα να θεμελιώσει την ιστορία στη Φύση, αλλά επίσης τονίζει το γεγονός ότι την πρώτη τη φτιάχνουμε, ενώ τη δεύτερη όχι. Ενίοτε κατακρίνει την εφαρμογή της βιολογίας στην ανθρώ­πινη ιστορία και απορρίπτει την ύπαρξη ιστορικών νόμων με καθολική ισχύ. Όπως πολλοί διανοητές του δέκατου ένατου αιώνα, ο Μαρξ χρησιμοποίησε το κύρος των φυσικών επιστημών, οι οποίες τότε αποτελούσαν το υπέρτατο πρότυπο γνώσης, για να προσδώσει στο έργο του μεγαλύτερη νομιμότητα. Ίσως όμως και να πίστευε πως μπορούμε να γνω­ρίσουμε τους λεγόμενους ιστορικούς νόμους με μια βεβαιότητα εφάμιλλη αυτής με την οποία γνωρίζουμε τους επιστημονικούς.

 

Πάντως είναι δύσκολο να πιστέψει κανείς ότι θε­ωρούσε, λόγου χάριν, την τάση μείωσης του ποσοστού του καπιταλιστικού κέρδους κάτι ανάλογο με τον νόμο της βαρύτητας. Δεν μπορεί να πίστευε πως η ιστορία εξελίσσεται όπως μια καταιγίδα. Όντως θεωρεί ότι η πορεία των ιστορικών γεγονότων είναι ως έναν βαθμό προδιαγεγραμμένη, αλλά δεν είναι ο μόνος. Ελάχιστοι άνθρωποι βλέπουν την ανθρώπινη ιστορία ως εντελώς τυχαία. Αν δεν υπήρχαν κανονικότητες ή γενικά προβλέψιμες τάσεις στην κοινω­νική ζωή, δεν θα είχαμε τη δυνατότητα σκόπιμης δράσης.

 

‘’Δεν πρόκειται για ένα δίλημμα ανάμεσα σε αδήριτους νόμους από τη μία μεριά και απόλυτο χάος από την άλλη. Κάθε κοινωνία όπως και κάθε ανθρώπινη δράση, καθιστά ενδεχόμενες ορισμένες μελλοντικές εξελίξεις και αποκλείει άλλες’’, σημειώνει ο Eagleton

Αλλά έχουμε μάλλον ξεμακρύνει πολύ από την πραγματικότητα και τη συζήτηση της εποχής μας. Αν θέλουμε να βρούμε παραδείγματα τυφλής πίστης σε αναπόφευκτους σιδερένιους νόμους, καλύτερα να στοχαστούμε πάνω στις δοξασίες για τον καπιταλισμό.

Να πως θέτει το ζήτημα ο Κέινς: ‘’Ο καπιταλισμός είναι η εκπληκτική πεποίθηση ότι οι πιο κακοί άνθρωποι θα προβούν στις πιο καλές πρά­ξεις για το καλό όλων’’. Όχι απλά δοξασία του αναπόφευκτου, αλλά που στοιχηματίζει στο πιο τρελό πράγμα!

 

‘Η πως θα έπρεπε να αξιολογήσουμε άραγε την προσέγγιση του Α. Σμιθ για το θεϊκό «αόρατο χέρι» της αγοράς στο έργο του ‘’Έρευνα για τη φύση και τα αίτια του πλούτου των εθνών’’, που με μαγικό τρόπο εμφανίζεται υποτίθεται για να λύνει όλα τα προβλήματα;

Ίσως πιο διασκεδαστικό για να κλείσουμε τη συζήτηση περί αλόγιστου ‘’αναπόφευκτου’’, θα ήταν να καταφύγουμε σε ένα διασκεδαστικό ανέκδοτο:

 

Ερώτηση:

Πόσοι οικονομολόγοι της Σχολής του Σικά­γου χρειάζονται για να αλλάξουν μια λάμπα;

 

Απάντηση:

Κανένας. Αν η λάμπα έπρεπε να αλλάξει, η αγορά θα το είχε ήδη κάνει.

 

Μια παρουσίαση για το Πρώτο Κεφάλαιο του βιβλίου υπάρχει εδώ: ‘’Ξόφλησε λοιπόν ο μαρξισμός;’’

 

Μια παρουσίαση για το Δεύτερο Κεφάλαιο του βιβλίου υπάρχει εδώ: ''Σοσιαλισμός, ελευθερία και αγορά''