Διδάγματα από την ιστορία: Η εμπειρία της ΕΔΑ του 1958

του Λέανδρου Μπόλαρη

Συγκέντρωση εργαζόμενων στα λεωφορεία το 1960

Στις εκλογές της 11 Μάη 1958 η Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά (ΕΔΑ) ήρθε δεύτερο κόμμα, έγινε αξιωματική αντιπολίτευση με 24,4% των ψήφων και 78 βουλευτές. Στις μεγάλες πόλεις ήρθε πρώτο κόμμα με μεγάλες -σε κάποιες περιπτώσεις συντριπτικές- πλειοψηφίες στις εργατογειτονιές. Στη Β' Αθηνών πήρε το 46,1%, στη Β' Πειραιά το 60,8%, στην Α' Θεσσαλονίκης 43,4%.
Η ΕΔΑ είχε....
ιδρυθεί το 1951 ως συνασπισμός μικρών νόμιμων αριστερών κομμάτων. Όμως, την πολιτική και οργανωτική ηγεσία την είχε το παράνομο ΚΚΕ. Συνέχισε να την έχει όταν η ΕΔΑ μετατράπηκε σε ενιαίο κόμμα το 1956.
Λιγότερο από δέκα χρόνια είχαν περάσει από την οριστική συντριβή της Αριστεράς και του κινήματος της Αντίστασης. Το «κράτος της δεξιάς» ήταν στο απόγειό του, με την τρομοκρατία του χωροφύλακα, τα «πιστοποιητικά κοινωνικών φρονημάτων», με ένα τεράστιο νομικό οπλοστάσιο σε βάρος της αριστεράς μαζί με τη δράση κάθε είδους «παρακρατικών» μηχανισμών. Εκατοντάδες αγωνιστές ήταν ακόμα στις εξορίες και τις φυλακές. Όταν η ΕΔΑ έκανε την κεντρική προεκλογική της συγκέντρωση στην Κλαυθμώνος δεν βρέθηκε ούτε ένας ιδιοκτήτης στα γύρω κτίρια να νοικιάσει μπαλκόνι για να μιλήσει ο πρόεδρός της ο Γ. Πασαλίδης. Έτσι στήθηκε η πρώτη «εξέδρα» στην πλατεία.
Για την άρχουσα τάξη εκείνη η περίοδος της «πρώτης επταετίας» της ΕΡΕ ήταν πράγματι «χρυσά χρόνια». Μεγάλα κέρδη, εγγυημένη «κοινωνική γαλήνη», και όλες οι ευκαιρίες που πρόσφερε ο Ψυχρός Πόλεμος και η πρόσδεση στη Δύση για διεύρυνση της επιρροής στην ευρύτερη περιοχή. Γι’ αυτό η επιτυχία της Αριστεράς σήμανε συναγερμό σε όλα τα κέντρα της εξουσίας της: κυβέρνηση, Παλάτι, στρατός, σώματα ασφαλείας, Αμερικάνικη Πρεσβεία. Αυτή την ανησυχία έκφραζε ο Καραμανλής, ο «εθνάρχης» της δεξιάς, όταν έγραφε: «το αποτέλεσμα των εκλογών του 1958 προεκάλεσεν εις την κοινήν γνώμην ένα μούδιασμα και ανησυχίες διά το μέλλον». Από την επόμενη μέρα των εκλογών όλοι αυτοί ρίχτηκαν στην προσπάθεια να εξασφαλίσουν το «μέλλον» τους, με μια σκληρή αντεπίθεση.
Η επιτυχία της ΕΔΑ αντανακλούσε την αντοχή του κόσμου της Αριστεράς μετά την ήττα. Όμως, ακόμα περισσότερο, έκφραζε την άνοδο του κινήματος που τα επόμενα χρόνια θα συγκλόνιζε την Ελλάδα. Οι απεργίες είχαν αρχίσει να αυξάνονται, στα πανεπιστήμια ξεκινούσαν οι πρώτες κινητοποιήσεις, Η εκλογική νίκη έδωσε ώθηση στο κίνημα να βγει με μεγαλύτερη αυτοπεποίθηση.
Όπως αναφέρει μια μελέτη για το φοιτητικό κίνημα: «Την Τρίτη και την Τετάρτη 14 Ιανουαρίου 1959 θα δημοσιευθούν ειδήσεις σχετικά με την σαρανταοκτάωρη αποχή των φοιτητών του Πανεπιστημίου Αθήνας. Η κινητοποίηση οργανώνεται από τη ΔΕΣΠΑ με αιχμή την ελλιπή χρηματοδότηση με αποτέλεσμα το Ίδρυμα να αναστείλει τις ατελείς εγγραφές των δικαιούχων φοιτητών. Το φοιτητικό κίνημα γοργά μετασχηματίζεται σε κίνημα του 1-1-4, της υπεράσπισης του ακαδημαϊκού ασύλου και των ακαδημαϊκών ελευθεριών, ενώ στις αρχές Δεκεμβρίου πλάι στο 114 θα εμφανιστεί και το σύνθημα για το 15% για τις δαπάνες για την Παιδεία».
Την 1η Δεκέμβρη 1960 το κέντρο της Αθήνας γίνεται πεδίο οδομαχιών ανάμεσα σε απεργούς οικοδόμους και την αστυνομία. Ένας απεργός αργότερα περιέγραφε ως εξής την εμπειρία: «Ήταν η πρώτη φορά που έμπαινα σε τέτοιο πανηγύρι. Βέβαια είχα ζήσει σε έναν εμφύλιο πόλεμο και πολύ έντονα αλλά δεν είχαμε φτάσει ποτέ σε μαζικούς αγώνες. ήταν μια άλλη πρωτόγνωρη εμπειρία, η οποία από ένα σημείο και ύστερα αισθάνεσαι να μεθάς, έτσι; Αισθάνεσαι να μεθάς, να είσαι ικανός για όλα».

Εργατικό κίνημα

Η συνέχεια ήταν ακόμα πιο δυναμική. Σε κάθε κλιμάκωση της επίθεσης από τη μεριά της κυρίαρχης τάξης, ερχόταν μια ακόμα μεγαλύτερη κλιμάκωση από τη πλευρά του κινήματος. Οι εκλογές της «βίας και νοθείας» το 1961 γιγάντωσαν το κίνημα του 1-1-4, το κίνημα των «115 σωματείων» ενάντια στους εργατοπατέρες της δεξιάς στα συνδικάτα. Η δολοφονία του βουλευτή της ΕΔΑ Γρηγόρη Λαμπράκη τον Μάη του 1963 προκάλεσε μια έκρηξη που οδήγησε στην εκλογική συντριβή της ΕΡΕ. Όμως, ούτε η κυβέρνηση της Ένωσης Κέντρου του Γιώργου Παπανδρέου μπόρεσε να εκτονώσει το κίνημα.
Το κίνημα ανέβαινε, όμως, η εκλογική επιρροή της ΕΔΑ έπεφτε. Το 1961, στις εκλογές της «βίας και νοθείας», το ΠΑΜΕ, το «μέτωπο» της ΕΔΑ, πήρε 14,6%. Τον Νοέμβρη του 1963, στις εκλογές που την πρωτιά την παίρνει η Ένωση Κέντρου αλλά, η ΕΔΑ πήρε πάλι 14,3% των ψήφων. Στις εκλογές του Φλεβάρη του 1964 η ΕΔΑ στήριξε σε 24 εκλογικές περιφέρειες την Ενωση Κέντρου και στις υπόλοιπες απέσπασε το 11,8%.
Μια από τις συνηθισμένες εξηγήσεις είναι ότι τα ποσοστά του 1958 ήταν μια «εξαίρεση» αφού ο χώρος του «κέντρου» ήταν σε κρίση. Η δημιουργία της Ενωσης Κέντρου, λένε διάφορες ερμηνείες, δημιούργησε ένα «ανάχωμα» στην Αριστερά και οι ψηφοφόροι γύρισαν στο «σπίτι» τους. Δεν είναι όμως έτσι «αυτόματα» τα πράγματα.
Τέτοιες ερμηνείες θεωρούν την πολιτική της ΕΔΑ λίγο πολύ τη μόνη ρεαλιστική εκείνη την περίοδο. Κι όμως, ήταν μια πολιτική που καταρχήν την έκαναν συνειδητά «ουρά» της Ενωσης Κέντρου. Αυτή η πολιτική «ουράς» δεν εμφανίστηκε μόνο στις εκλογές του 1964. Για την ηγεσία της ΕΔΑ η επιτυχία του 1958 σήμαινε ότι έπρεπε να γίνει ακόμα πιο «υπεύθυνη» αντιπολίτευση. Στόχος αυτής της υπεύθυνης αντιπολίτευσης ήταν η συνεργασία με το Κέντρο. Και αυτός ο στόχος με τη σειρά του σήμαινε συγκεκριμένες επιλογές στο μαζικό κίνημα που αναπτυσσόταν.
Σε κάθε μέτωπο, όλα υποτάσσονταν στην επιδίωξη της συνεργασίας των «δημοκρατικών δυνάμεων». Στα πανεπιστήμια, η νεολαία της ΕΔΑ έπρεπε να παραχωρεί θέσεις στην Ενωση Κέντρου, και να δέχεται τα πολιτικά όρια που έβαζε εκείνη πχ στην εκπαιδευτική μεταρρύθμιση. Στα συνδικάτα η ανάπτυξη των εργατικών αγώνων δεν έπρεπε να διακινδυνεύσει την προσέγγιση με τους «κεντρώους» συνδικαλιστές.
Το αποκορύφωμα ήρθε στα Ιουλιανά του 1965. Το βασιλικό πραξικόπημα με την καθαίρεση του Γ. Παπανδρέου πυροδότησε ένα μεγαλειώδες κίνημα. Για εβδομήντα μέρες η κυρίαρχη τάξη έμεινε χωρίς κυβέρνηση. Τα «Ιουλιανά» ήταν μια φοβερή έκρηξη των «από κάτω» που απειλούσε όλο το οικοδόμημα που είχε επιβάλει η κυρίαρχη τάξη μετά τον Εμφύλιο.
Η ηγεσία της EΔA προσπάθησε απο την αρχή να σταματήσει τις διαδηλώσεις, στο σύνθημα για «Γενική Απεργία» έστειλε τον κομματικό μηχανισμό να πείσει τους εργάτες οτι ήταν λάθος αίτημα, κι όταν φλεγόταν η Ομόνοια κατάγγελλε τους διαδηλωτές ως «προβοκάτορες». Οι διαδηλωτές έβαζαν στόχο αυτό το οικοδόμημα, με τα συνθήματα ενάντια στη μοναρχία, όπως «Δημοψήφισμα», «η Αυλή να μαντρωθεί». Όμως, η ηγεσία της ΕΔΑ έσπευδε να επιβάλει την «αυτοσυγκράτηση», να περιορίσει τα αιτήματα στην αποκατάσταση του Παπανδρέου και της «συνταγματικής τάξης» δηλαδή του αντιδραστικού Συντάγματος του 1952.
Δεν ήταν συγκυριακή η στροφή της. Ακολουθούσε την εξέλιξη των Κ.Κ. στην Ευρώπη και ιδιαίτερα του Ιταλικού. Η ΕΔΑ είχε ξεκινήσει τον ιστορικό συμβιβασμό με τα κόμματα και τους θεσμούς της αστικής τάξης πολύ πριν την ανακηρύξει ο Μπερλίγκουερ το 1974.
Έξι μήνες μετά τα Ιουλιανά, η Εκτελεστική Επιτροπή της ΕΔΑ συνεδρίασε τον Γενάρη του 1966, εκτίμησε την κατάσταση και κατέληξε σε προτάσεις που απευθύνονταν προς τα μέλη του κόμματος και προς τις άλλες πολιτικές δυνάμεις. Αφού ζητούσε ελεύθερες εκλογές, προχωρούσε στην δημόσια διαβεβαίωση οτι δεν βάζει θέμα κατάργησης της μοναρχίας. «Η 15 Ιουλίου εδημιούργησε σάλο εις την πολιτικήν ζωήν. Αι ενέργειαι του Στέμματος έχουν θέσει εις την συνείδηση της μεγάλης πλειοψηφίας του λαού ακόμα και προβλήματα πολιτεύματος. Η ΕΔΑ παρά ταύτα,....θεωρεί, εκτιμημένης της καταστάσεως εις το σύνολον της, οτι μπορεί να συμφωνηθεί και να διακηρυχθεί απο τα πολιτικά κόμματα οτι δεν θέτουν πολιτειακόν ζήτημα..».

Ρεαλισμός

Υποτίθεται ότι αυτή η «ρεαλιστική» πολιτική έχτιζε ένα πανδημοκρατικό μέτωπο που θα αντιμετώπιζε την απειλή της δικτατορίας. Στην πραγματικότητα, έβαζε φρένο στο μόνο παράγοντα που θα μπορούσε να αποτρέψει την δικτατορία: το «πεζοδρόμιο», το κίνημα από τα κάτω. Η συνέχεια είναι γνωστή: η χούντα των συνταγματαρχών που έπιασε την ηγεσία της Αριστεράς εντελώς απροετοίμαστη.
Η ρίζα αυτών των συμβιβασμών ήταν η άρνηση της ηγεσίας της Αριστεράς να φτάσει την σύγκρουση μέχρι την ανατροπή μιας κυρίαρχης τάξης που αποδείκνυε κάθε μέρα ότι δεν δίσταζε μπροστά σε τίποτα για να κρατήσει την εξουσία της. Για την ΕΔΑ, και το ΚΚΕ συνολικά, η ανατροπή του καπιταλισμού δεν έμπαινε στην προοπτική του κινήματος.
Σήμερα οι συγκρίσεις και οι αναφορές στην ΕΔΑ ξανάρχονται στην επικαιρότητα μετά τις μεγάλες επιτυχίες της Αριστεράς στις πρόσφατες εκλογές. Ένας ολόκληρος κόσμος ελπίζει και χαίρεται γιατί βλέπει σε αυτή την επιτυχία τους αγώνες του και παίρνει θάρρος για την συνέχισή τους.
Αλλά δεν είναι μόνο αυτός ο τρόπος να θυμάται κανείς την ΕΔΑ και τη μεγάλη στιγμή της το 1958. Ο Δημήτρης Παπαδημούλης, δήλωνε στις 18 Ιούνη: «Ο ΣΥΡΙΖΑ/EKM ανεβαίνει γιατί ωριμάζει. “Θα τους ρημάξουμε στην νομιμότητα” όπως έλεγε ο Ηλίας Ηλιού». Ο Ηλίας Ηλιού ήταν ο κοινοβουλευτικός εκπρόσωπος της ΕΔΑ και η φράση του Παπαδημούλη είναι παράφραση μιας από τις πιο γνωστές «ατάκες» του στη βουλή. Η «υπεύθυνη και μαχητική αντιπολίτευση» που υπόσχεται ο ΣΥΡΙΖΑ έχει σαν πρότυπό της εκείνη της ΕΔΑ. Δηλαδή μπόλικη υπευθυνότητα και λιγοστή εως καθόλου μαχητικότητα.
Η διαφορά με τη δεκαετία του ’50 και του ’60 είναι ότι το εργατικό κίνημα διαθέτει πολύ μεγαλύτερη εμπειρία μαχών. Η άλλη διαφορά είναι η ύπαρξη μιας ανεξάρτητης αντικαπιταλιστικής και επαναστατικής αριστεράς με ρόλο στους αγώνες και στις πολιτικές εξελίξεις. Η ενίσχυσή της είναι η εγγύηση ότι το κίνημα δεν θα ξαναζήσει τις απογοητεύσεις και τις ήττες του παρελθόντος.

εργατική αλληλεγγύη